Διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας μέσα από τις ιστορικές πηγές

4. Πρακτικές διδασκαλίας της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας μέσω των ιστορικών πηγών

Το πρακτικό μέρος του κειμένου κρίθηκε σκόπιμο να επιμεριστεί σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα, ως κριτήριο τίθενται οι επιδιωκόμενοι στόχοι και συγκεκριμένα η διδασκαλία δεξιοτήτων εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας ως δεύτερης, με έμφαση στην αξιοποίηση των ιστορικών πηγών για την ανάπτυξη γλωσσικών δεξιοτήτων με τη βοήθεια στρατηγικών. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στην εφαρμογή στρατηγικών που συμβάλλουν στην αυτονομία των μαθητών και την ανάπτυξη μεταγνωστικών δεξιοτήτων. Στη δεύτερη ενότητα, έμφαση δίνεται στο είδος της πηγής και στις δυνατότητες αξιοποίησης του.

4.1. Πρακτικές με κριτήριο τη διδασκαλία δεξιοτήτων εκμάθησης

4.1.1. Κατανόηση γραπτού λόγου

Η αξιοποίηση των ιστορικών πηγών για την κατανόηση γραπτού λόγου μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω διαφόρων κειμενικών ειδών. Απαιτείται, ωστόσο, ιδιαίτερη προσοχή ως προς την επιλογή των αντιπροσωπευτικότερων δειγμάτων κάθε είδους, ώστε να μην προκληθεί σύγχυση ή παρανόηση. Για παράδειγμα, ο εκπαιδευτικός θα μπορούσε να φέρει στην τάξη ένα σώμα επιλεγμένων διπλωματικών κειμένων που σχετίζονται με ένα γεγονός και να ζητήσει από τους μαθητές να τα επεξεργαστούν σε ομάδες, για να κατανοήσουν το περιεχόμενό τους, να προχωρήσουν σε διαπιστώσεις αναφορικά με τη λειτουργία τους, την επικοινωνιακή περίσταση που επέβαλε τη συγγραφή τους, τη γλώσσα και τη δομή τους. Αντίστοιχη εργασία μπορεί να πραγματοποιηθεί και για άρθρα εφημερίδων, προσωπική και επίσημη αλληλογραφία, αφηγηματικά κείμενα, επιχειρηματολογίες, περιηγήσεις κ.ά. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα κρίνεται, επίσης, η εξέταση της παρουσίασης ενός γεγονότος μέσα από τη σύγκριση της αλληλογραφίας πρωταγωνιστικών προσώπων και τις επίσημες τοποθετήσεις της πολιτικής εξουσίας, με σκοπό την αντίληψη της διαφοροποίησης του λόγου ανάλογα με την περίσταση.

Αντίστοιχα, σημαντική θεωρείται και η επιλογή δραστηριοτήτων που επιτρέπουν την περαιτέρω διερεύνηση του υλικού και την απόκτηση μεταγνωστικών δεξιοτήτων. Οι δραστηριότητες είναι ωφέλιμο να συνδυάζουν την άσκηση των μαθητών σε περισσότερες της μιας δεξιότητες και στρατηγικές, επιτρέποντας την εναλλαγή διαφόρων μορφών λόγου (Χαραλαμπόπουλος & Χατζησαββίδης 1997: 62-64). Για τον λόγο αυτό, οι μαθητές δε θα πρέπει να περιορίζονται απλά στον εντοπισμό πληροφοριών στο κείμενο, αλλά δεδομένου ότι στόχος είναι η ανάπτυξη της ακαδημαϊκής γλωσσικής ικανότητας θα πρέπει να αναπτύσσουν και κριτική σκέψη. Ο εκπαιδευτικός, καθ' όλη τη διάρκεια του μαθήματος, πραγματοποιεί ερωτήσεις, κλειστού ή ανοικτού τύπου, για να διαπιστώσει το επίπεδο κατανόησης, διότι συχνά οι μαθητές διστάζουν από συστολή να δηλώσουν ότι δεν καταλαβαίνουν.

4.1.2. Παραγωγή γραπτού λόγου

Στο πλαίσιο της διδασκαλίας της γλώσσας μέσω των ιστορικών πηγών, ο εκπαιδευτικός μπορεί να δομήσει το μάθημά του ως προς την παραγωγή γραπτού λόγου σύμφωνα με τις τρεις βασικές κατηγορίες: περιγραφή, αφήγηση και επιχειρηματολογία. Αφού εξοικειωθούν οι μαθητές με τα τρία είδη αλλά και το συνδυασμό τους, μπορεί να τους ζητηθεί να παραγάγουν οι ίδιοι κείμενα, τα οποία ανταποκρίνονται στις συμβάσεις που επιβάλλει το είδος τους. Για παράδειγμα, μετά την ολοκλήρωση μιας ενότητας πηγών που σχετίζονται με την οικονομική κρίση της περιόδου του μεσοπολέμου, μπορεί να τους ζητηθεί να περιγράψουν φωτογραφίες που αντικατοπτρίζουν την ανθρώπινη απόγνωση⁷, να δημιουργήσουν μια πλαστή ιστορία στην οποία να αφηγούνται τα προβλήματα μιας οικογένειας έγχρωμων στην Αμερική του μεσοπολέμου ή ακόμη και να επιχειρηματολογήσουν, προσπαθώντας να εντοπίσουν ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στην οικονομική κατάσταση του τότε και του σήμερα.

Έναν από τους βασικούς στόχους των δραστηριοτήτων παραγωγής γραπτού λόγου θα πρέπει να αποτελεί η σταδιακή εξοικείωση των μαθητών με τρόπους εξασφάλισης της συνοχής των κειμένων που παράγουν. Ιδιαίτερα ωφέλιμη έχει αποδειχθεί, σε επίπεδο πρακτικής εφαρμογής, η δημιουργία ενός διαρκώς εμπλουτιζόμενου πίνακα από κάθε μαθητή, στον οποίο θα επισημαίνονται λέξεις ή εκφράσεις που επιτρέπουν την ομαλή σύνδεση των προτάσεων, αλλά και χρονικοί και τοπικοί προσδιορισμοί. Από τον συγκεκριμένο πίνακα μπορούν να αντλούν λέξεις με τις οποίες θα εμπλουτίσουν το κείμενό τους και θα τους εξασφαλίσουν τη συνοχή μεταξύ των προτάσεων και των παραγράφων. Ιδιαίτερα εποικοδομητική κρίνεται και η ενθάρρυνση των μαθητών στη χρήση δευτερευουσών προτάσεων. Έμφαση θα πρέπει επίσης να δοθεί στον τρόπο δόμησης των κειμένων, αλλά και στο περιεχόμενο τους, προκειμένου να ακολουθούνται οι συμβάσεις που διέπουν κάθε είδος κειμένου. Βαθμιαία, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να επιδιώκει την παραγωγή πρωτότυπων κειμένων στα οποία διακρίνεται η κριτική σκέψη τους.

Είναι, επίσης, χρήσιμο να παροτρύνονται οι μαθητές ώστε να προβαίνουν με επιμέλεια στον σχεδιασμό του κειμένου τους πριν από τη συγγραφή. Ο εκπαιδευτικός θα μπορούσε να ζητήσει από τους μαθητές να χωριστούν σε ομάδες, να φτιάξουν και να παρουσιάσουν το σχέδιο μιας άσκησης παραγωγής γραπτού λόγου (πχ. Ιστορική εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσα από πηγές). Στη συνέχεια, οι ομάδες συζητούν τους λόγους για τους οποίους επέλεξαν να σχεδιάσουν με τον συγκεκριμένο τρόπο τη δομή, προσπαθούν να εντοπίσουν τα θετικά και τα τρωτά σημεία κάθε σχεδίου, ενώ στο τέλος όλοι μαζί συντάσσουν το τελικό σχέδιο, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει και ως υπόδειγμα. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού κατά τη συγκεκριμένη δραστηριότητα καλό θα ήταν να είναι συμβουλευτικός και κατά το δυνατόν περιορισμένος, προκειμένου να βοηθήσει τους μαθητές να εξοικειωθούν σταδιακά με στρατηγικές αυτοαξιολόγησης και ετεροαξιολόγησης.
Επιπλέον, ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται και ως προς το ύφος των παραγόμενων κειμένων, εφόσον συχνά παρατηρείται η τάση μεταφοράς στοιχείων προφορικού λόγου στον γραπτό. Ιδιαίτερη βαρύτητα θα πρέπει να δοθεί και στην ορθογραφία, μέσω της ανάλυσης κυρίως των λέξεων στα συστατικά τους, διότι στην περίπτωση της ελληνικής γλώσσας προκαλούνται αυξημένα προβλήματα, εφόσον συχνά τα φωνήματα δεν αντιστοιχούν σε έναν μόνο φθόγγο. Η ανάλυση των λαθών στον γραπτό λόγο των μαθητών μπορεί να συμβάλει στην κατανόηση των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν και στην επιλογή και αξιοποίηση των ανάλογων στρατηγικών, προκειμένου να υπερπηδηθούν στοχευμένα οι δυσκολίες (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη κ.ά. 2009).

4.1.3. Κατανόηση προφορικού λόγου

Η μελέτη της προφορικής ιστορίας, μέσω ποικίλων δραστηριοτήτων, μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη της δεξιότητας της κατανόησης προφορικού λόγου (Σακκά 2004). Η κατανόηση μαγνητοφωνημένων προφορικών μαρτυριών, η παρακολούθηση κινηματογραφικών ταινιών, τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών εκπομπών στις οποίες συμμετέχουν πρωταγωνιστικά πρόσωπα, αυτόπτες μάρτυρες, επιστήμονες και πραγματεύονται ιστορικά θέματα, μπορούν να αξιοποιηθούν από τον εκπαιδευτικό, προκειμένου να ασκηθούν οι μαθητές σε στρατηγικές κατανόησης προφορικού λόγου, όπως είναι η ενεργοποίηση προϋπάρχουσας γνώσης, η κατανόηση του μηνύματος μέσω των συμφραζομένων, οι σημειώσεις, η συνεργασία κ.ά. Μέσω των συγκεκριμένων δραστηριοτήτων, οι μαθητές έρχονται σε επαφή με αυθεντικό προφορικό λόγο, ο οποίος πραγματεύεται μια ποικιλία θεμάτων που θα τους επιτρέψει να κατανοήσουν καλύτερα τη γλώσσα που διδάσκονται ως δεύτερη ή ξένη και τις πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές συνθήκες που διαμορφώνουν την ελληνική πραγματικότητα σε βάθος χρόνου, ενισχύοντας ουσιαστικά την πολιτισμική τους αντίληψη.

Ενδεικτικά, για να καταστεί κατανοητό το πλαίσιο στο οποίο θα μπορούσε να κινηθεί η διδασκαλία, ο εκπαιδευτικός είναι δυνατό να αξιοποιήσει τηλεοπτικά προγράμματα, όπως είναι η εκπομπή της ΝΕΤ «Η μηχανή του χρόνου», στην οποία παρουσιάζεται μια ποικιλία θεμάτων με τη συμβολή ειδικών επιστημόνων. Η παρακολούθηση των εκπομπών είναι δυνατό να συνδυαστεί με ομαδικές και ατομικές δραστηριότητες παραγωγής γραπτού και προφορικού λόγου, οι οποίες θα επιτρέψουν στους μαθητές την πολύπλευρη ανάπτυξη δεξιοτήτων, προσφέροντας ταυτόχρονα ιστορικές γνώσεις αλλά και επίγνωση της δυνατότητας παρακολούθησης εκπομπών ειδικού περιεχομένου⁸.

4.1.4. Παραγωγή προφορικού λόγου

Η διδασκαλία των ιστορικών πηγών μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο για την αξιοποίηση στρατηγικών παραγωγής προφορικού λόγου, όπως είναι η ενεργοποίηση προϋπάρχουσας γνώσης, η χρήση τυποποιημένων εκφράσεων, ο σχεδιασμός του προφορικού μηνύματος κ.ά. Η εργασία σε ομάδες για την περιγραφή ιστορικών εικόνων ή φωτογραφιών, η αφήγηση ενός ιστορικού γεγονότος και η επιχειρηματολογία πάνω σε αυτό, η δομημένη συζήτηση πάνω σε μια κινηματογραφική ταινία με ιστορικό περιεχόμενο, η ανάλυση της δράσης των πρωταγωνιστικών προσώπων, η προσομοίωση, ο σχεδιασμός και η πραγματοποίηση συνέντευξης με φυσικούς ομιλητές που ήταν αυτόπτες μάρτυρες ενός γεγονότος (πχ. Πολυτεχνείο) αποτελούν ορισμένες ενδεικτικές μόνο περιπτώσεις τις οποίες μπορεί να αξιοποιήσει ο εκπαιδευτικός για να διευκολύνει την απόκτηση και την ανάσυρση μιας πληροφορίας αλλά και την απαλλαγή των μαθητών από αναστολές που εμποδίζουν την επικοινωνία. Επιπλέον, σημαντική θεωρείται και η αξιοποίηση υλικού του λαϊκού πολιτισμού, όπως των λαϊκών αφηγήσεων (Αυδίκος 1999), η κατανόηση των οποίων είναι δυνατό να βοηθήσει τους μαθητές να ανταποκριθούν με επιτυχία και σε επικοινωνιακές καταστάσεις (Γιαννακού 2009).

Ιδιαίτερα εποικοδομητική είναι και η άσκηση των μαθητών μέσω δραστηριοτήτων στη συνειδητοποίηση των διαφορών προφορικού και γραπτού λόγου. Οι μαθητές θα πρέπει να κατανοήσουν ότι η γλώσσα εκτός από γνώση είναι και χρήση. Επομένως, η αξιοποίησή της στην επικοινωνία αποτελεί βασικό παράγοντα της μαθησιακής διαδικασίας και διέπεται από επικοινωνιακούς κανόνες που συναρτώνται με τη λειτουργία την οποία καλείται να επιτελέσει το γλωσσικό μήνυμα (Μήτσης & Μήτση 2007: 91).

Για παράδειγμα, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί υλικό που σχετίζεται με τον θεσμό του γάμου ή της προίκας για άσκηση των μαθητών σε δεξιότητες προφορικού αλλά και γραπτού λόγου. Θα ήταν δυνατό να ζητηθεί από τους μαθητές να εντοπίσουν στο διαδίκτυο και να σχολιάσουν στοιχεία που σχετίζονται με τον θεσμό της προίκας ή του γάμου στη χώρα καταγωγής τους και να επισημάνουν τις αλλαγές στις καθιερωμένες πρακτικές σε βάθος χρόνου. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να τους ενθαρρύνει να φέρουν στην τάξη σχετικό υλικό, όπως φωτογραφίες, από το διαδίκτυο ή το οικογενειακό τους περιβάλλον. Θα μπορούσαν, επίσης, να παροτρυνθούν να πάρουν συνέντευξη σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα από συγγενικά τους πρόσωπα μεγαλύτερης ηλικίας και να παρουσιάσουν στη συνέχεια συνοπτικά τα αποτελέσματα της έρευνάς τους στην τάξη. Με τον τρόπο αυτό, εκτός από τον προφορικό λόγο, εξοικειώνονται σταδιακά και με τη διαδικασία εντοπισμού των ουσιωδέστερων πληροφοριών έναντι των λιγότερο σημαντικών. Επιπλέον, οι μαθητές μέσω της συγκεκριμένης δραστηριότητας ασκούνται στη μετατροπή του ευθέος λόγου σε πλάγιο, ενώ για να εξασφαλιστεί η συνοχή του προφορικού λόγου τους, είναι αναγκαία η αξιοποίηση λέξεων ή εκφράσεων που επιτρέπουν την ομαλή σύνδεση των προτάσεων.

4.2. Πρακτικές με κριτήριο το είδος της πηγής

Στην παρούσα ενότητα, επισημαίνονται πρακτικές διδασκαλίας με κριτήριο το είδος της πηγής. Δεδομένης της ανάγκης για οικονομία χώρου, κρίθηκε σκόπιμο να επικεντρωθούμε σε ορισμένα αντιπροσωπευτικά είδη ιστορικών πηγών, με στόχο την πρόταση συγκεκριμένων ενδεικτικών πρακτικών για την καλύτερη δυνατή ένταξη και αξιοποίηση των ιστορικών πηγών στο γλωσσικό μάθημα. Ανάλογα με τους στόχους του εκπαιδευτικού, το γνωσιακό υπόβαθρο των μαθητών και τις ιδιαίτερες ανάγκες τους, επιλέγουμε τις πηγές που ενδείκνυνται ανά περίπτωση.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι ως ιστορική πηγή προσδιορίζεται μια ευρεία και ποικίλη κατηγορία που περιλαμβάνει κάθε είδους υλικό που προσφέρει πληροφορίες για την ανθρώπινη δραστηριότητα, δεν υπάρχουν περιορισμοί από απόψεως είδους ή ιστορικής περιόδου από την οποία μπορεί να προέρχεται το υπό εξέταση υλικό. Η αξιοποίηση πολυτροπικών κειμένων, στα οποία περιέχονται και συνδυάζονται περισσότεροι σημειωτικοί τρόποι θεωρείται ότι μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη ποικίλων δεξιοτήτων (Χατζησαββίδης & Γαζάνη 2005).

Οι στόχοι των πρακτικών που ακολουθούν δεν είναι αποκλειστικά γλωσσικοί, αλλά ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται και στην προαγωγή αρχών διαπολιτισμικότητας (ενσυναίσθηση, αλληλεγγύη, διαπολιτισμικός σεβασμός και υπέρβαση του εθνοκεντρικού τρόπου σκέψης) (Κεσίδου 2008: 27-29).

4.2.1. Δημόσια έγγραφα

Νομοθετικά κείμενα, έγγραφα υπουργείων και άλλων κρατικών υπηρεσιών, συνθήκες, επίσημη αλληλογραφία και οποιοδήποτε άλλο έγγραφο έχει συνταχθεί από τη δημόσια διοίκηση μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό βοήθημα για τη διδασκαλία της γλώσσας, προετοιμάζοντας ταυτόχρονα τους μαθητές να αντιμετωπίσουν ανάλογες δυσκολίες στο πλαίσιο της ένταξής τους στην κοινωνία. Η γλώσσα των συγκεκριμένων εγγράφων είναι αρκετά απαιτητική, γι' αυτό θα ήταν σκόπιμο ο εκπαιδευτικός να χρησιμοποιήσει τεχνικές που θα επιτρέψουν την καλύτερη δυνατή κατανόηση των άγνωστων λέξεων ή ακόμη και την απλούστευση, αλλά και στρατηγικές διδασκαλίας του λεξιλογίου με στόχο τον εντοπισμό του νοήματος και την εμπέδωσή του. Στρατηγικές, όπως η αξιοποίηση του περικειμένου, η δημιουργία ορισμών, η παράφραση, η ανάλυση των λέξεων στα συστατικά τους, η συσχέτιση με προγενέστερες γνώσεις και η ένταξή τους σε προτάσεις, συμβάλλουν στην κατάκτηση του νέου λεξιλογίου.

Δεδομένης της δυσκολίας των συγκεκριμένων κειμένων, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να δώσει ιδιαίτερη βαρύτητα στην αξιοποίηση προγενέστερων γνώσεων. Η αρχική γρήγορη ανάγνωση, με σκοπό την εστίαση της προσοχής στην κεντρική ιδέα, θα πρέπει να ακολουθείται από ενδελεχή ανάγνωση για εντοπισμό συγκεκριμένων πληροφοριών, οι οποίες θα πλαισιώνονται από δραστηριότητες παραγωγής προφορικού και γραπτού λόγου. Εποικοδομητική και με αυξημένο δείκτη δυσκολίας είναι η άσκηση στη διατύπωση πλαγιότιτλων και τον εντοπισμό των δομικών μερών των παραγράφων.

Ενδεικτικά, θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν άρθρα ελληνικών συνταγμάτων διαφορετικών χρονικών περιόδων⁹, με στόχο τον εντοπισμό ομαδοσυνεργατικά των ομοιοτήτων και των διαφοροποιήσεων σε βάθος χρόνου. Ενδιαφέρουσα θα ήταν και η παραγωγή γραπτού λόγου από τους ίδιους τους μαθητές, στον οποίο θα παρουσίαζαν ανάλογα άρθρα του συντάγματος της χώρας καταγωγής τους¹⁰. Ο διάλογος αναφορικά με τα αποτελέσματα της έρευνάς τους θα ευνοούσε και τη δεξιότητα παραγωγής προφορικού λόγου για θέματα που απαιτούν και τη γνώση ορισμών εννοιών (Κόκκινος 2003: 243-255), όπως είναι η ισότητα, η ελευθερία, η ανεξιθρησκία, τα δικαιώματα-υποχρεώσεις, τα εκλογικά συστήματα, η διάκριση εξουσιών κ.ά., για τη διαπραγμάτευση των οποίων είναι αναγκαία η γνώση ακαδημαϊκού λεξιλογίου και η αξιοποίηση στρατηγικών που θα τους επιτρέψουν να αντεπεξέλθουν σε μια συζήτηση με συνεχή ροή και δύσκολη θεματική.

4.2.2. Στατιστικά στοιχεία

Τα στατιστικά στοιχεία αποτελούν μια σημαντική πηγή για τη διδασκαλία του μαθήματος. Για παράδειγμα, μπορούν να αξιοποιηθούν στοιχεία αναφορικά με την εξωτερική και εσωτερική μετανάστευση, σε συνδυασμό με σχετικές εικόνες, κινηματογραφικό υλικό αλλά και προφορικές μαρτυρίες. Υλικό μπορεί να εντοπιστεί στην ιστοσελίδα της Στατιστικής Υπηρεσίας, αλλά και σε βιβλιογραφία που πραγματεύεται εξειδικευμένα θέματα, όπως για παράδειγμα οι δημογραφικές αλλαγές, η εγγραματοσύνη, κ.ά. Η παρουσίαση των αριθμητικών δεδομένων σε δομημένο προφορικό και γραπτό λόγο, σε συνδυασμό με την προσπάθεια ερμηνείας τους, μπορεί να συμβάλει στην πολυεπίπεδη ανάπτυξη των μαθητών, σε επίπεδο δεξιοτήτων, πολιτισμικής αντίληψης και κριτικής σκέψης. Άλλωστε, τα στατιστικά στοιχεία αποτελούν μια πηγή με την οποία έρχονται συχνά σε επαφή οι πολίτες μέσω των ΜΜΕ και θα πρέπει ως εκ τούτου να είναι σε θέση να τα κατανοούν και να τα αναλύουν.

4.2.3. Περιηγητικά κείμενα και χάρτες

Τα περιηγητικά κείμενα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εξοικείωση και άσκηση με δεξιότητες της νέας ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας μέσω ποικίλων δραστηριοτήτων. Ενδεικτικά, τα συγκεκριμένα κείμενα θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για δραστηριότητες δομής, οι οποίες επικεντρώνονται στη διδασκαλία συγκεκριμένων γλωσσικών στοιχείων (Χατζησαββίδης 2002). Για παράδειγμα, μπορεί να μοιραστεί ένα περιηγητικό κείμενο σε ομάδες, σε μία από τις οποίες να ζητηθεί να ξαναγράψουν το κείμενο αφού αντικαταστήσουν τον ιστορικό ενεστώτα με παρελθοντικούς χρόνους, σε άλλη να παραλείψουν τους χρονικούς και επιρρηματικούς προσδιορισμούς, σε άλλη να συνδέσουν τις κύριες προτάσεις μεταξύ τους δημιουργώντας δευτερεύουσες. Στη συνέχεια, οι μαθητές καλούνται να διαπιστώσουν τις αλλαγές, να σχολιάσουν την επίδρασή τους στο τελικό αποτέλεσμα και να συνειδητοποιήσουν τη λειτουργία των ρημάτων και των προσδιορισμών στον λόγο.

Τα κείμενα μπορούν να συμπληρωθούν και με ιστορικούς και γεωγραφικούς χάρτες¹¹. Στόχος είναι να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες, ώστε οι μαθητές να «αναγκαστούν» από τη φύση της άσκησης να εκφραστούν, χρησιμοποιώντας κατάλληλο λεξιλόγιο και μορφές γλώσσας που συνδέονται με ανώτερα επίπεδα νοητικής δραστηριότητας. Για παράδειγμα, η μελέτη με τη χρήση χαρτών και ο σχολιασμός των μεταβολών των ελληνικών συνόρων, των συνόρων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, της πορείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή κ.ά., μπορούν να αποτελέσουν το έναυσμα για μια σειρά δραστηριοτήτων. Ωστόσο, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός ως προς τις οδηγίες που θα δώσει στους μαθητές, οι οποίες ακόμη και σε δραστηριότητες παραγωγής προφορικού λόγου θα ήταν χρήσιμο να δίνονται γραπτά και να επεξηγούνται και προφορικά, προκειμένου οι μαθητές να γνωρίζουν με σαφήνεια τις απαιτήσεις για τον σχεδιασμό του λόγου τους.

4.2.4. Προφορικές μαρτυρίες και φωτογραφικά τεκμήρια

Η κατανόηση προφορικού λόγου αποτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική δεξιότητα. Ιδιαίτερη βαρύτητα μπορεί να δοθεί στις προφορικές μαρτυρίες, οι οποίες αποτελούν σημαντική πηγή πληροφοριών για τον 20ο και 21ο αι., στρέφοντας την προσοχή στις αφανείς πλειοψηφίες και τον ρόλο που αυτές διαδραματίζουν στη διαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι (Σακκά 2004). Η ακρόαση προφορικών μαρτυριών που σχετίζονται με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, όπως είναι για παράδειγμα το προσφυγικό ζήτημα και τα μεταναστευτικά ρεύματα κατά τη διάρκεια του 20ου αι., μπορούν να αποτελέσουν το εφαλτήριο για ποικιλία ασκήσεων.

Ένας ενδεικτικός σχεδιασμός σταδίων διδασκαλίας με τη συμβολή προφορικών μαρτυριών προσφύγων από τη Μικρά Ασία θα μπορούσε να περιλαμβάνει τις ακόλουθες παραμέτρους. Αρχικά, ο εκπαιδευτικός αξιοποιεί φωτογραφίες από τη ζωή Μικρασιατών πριν από την καταστροφή, φωτογραφίες της καταστροφής, καθώς και των πρώτων σταδίων της ζωής των προσφύγων στις νέες τους πατρίδες, με σκοπό να προετοιμάσει τους μαθητές για τις μαρτυρίες που θα ακούσουν, αξιοποιώντας τη μέθοδο του καταιγισμού ιδεών. Ακολουθεί η προσεκτική ακρόαση της ηχογράφησης, μέσω της οποίας επιδιώκεται η κατανόηση της κεντρικής ιδέας. Στη συνέχεια, ξανακούνε τις μαρτυρίες, έχοντας πλέον στη διάθεσή τους σχετικές ερωτήσεις ανοικτού και κλειστού τύπου τις οποίες καλούνται να απαντήσουν, εστιάζοντας την προσοχή σε επιμέρους ζητήματα και χρησιμοποιώντας στρατηγικές που θα τους επιτρέψουν να κατανοήσουν τις άγνωστες λέξεις¹².

Αφού πραγματοποιηθεί ο έλεγχος της ορθότητας των απαντήσεων, ο εκπαιδευτικός τους ζητεί να προχωρήσουν ομαδικά στην απομαγνητοφώνηση του κειμένου, επισημαίνοντας ταυτόχρονα τις λέξεις που δε γνωρίζουν και τις οποίες προσπαθούν να κατανοήσουν και να ορίσουν σύμφωνα με το περικείμενο, την ανάλυση των συστατικών τους στοιχείων και τον συντακτικό τους ρόλο. Η προσπάθεια ορισμού αποτελεί μια αρκετά δύσκολη διαδικασία, που πρέπει να πραγματοποιείται βαθμιαία, ώστε να εξοικειωθούν οι μαθητές με τεχνικές που θα τους βοηθήσουν και στα υπόλοιπα μαθήματα του σχολικού προγράμματος, όπως είναι η φυσική, η χημεία και τα μαθηματικά. Το απομαγνητοφωνημένο κείμενο θα μπορούσε να αξιοποιηθεί και για τη διδασκαλία της σωστής επιλογής του ύφους, μέσω της μετατροπής του ευθέος λόγου σε πλάγιο.

Εποικοδομητική θα ήταν και η εξοικείωση με στρατηγικές αυτοελέγχου, αυτοαξιολόγησης και ετεροαξιολόγησης, οι οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν μέσω δραστηριοτήτων επεξεργασίας λόγου που παράγεται από τους ίδιους τους μαθητές (Χατζησαββίδης 2007). Ο εκπαιδευτικός, αφού διασφαλίσει την ανωνυμία των κειμένων, ζητεί από τους μαθητές να επισημάνουν λάθη και να προτείνουν αλλαγές για τη βελτίωση του κειμένου, όχι αποκλειστικά σε επίπεδο ορθογραφίας και γραμματικοσυντακτικών δομών αλλά και περιεχομένου, ώστε να ανταποκρίνεται καλύτερα στις συμβάσεις που διέπουν το είδος. Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μαθητές κατά τη διδασκαλία μιας δεύτερης γλώσσας είναι η υπεργενίκευση και η μεταφορά στοιχείων από τη μητρική γλώσσα που δεν ανταποκρίνονται σε δομές της δεύτερης γλώσσας. Η μύηση, επομένως, σε μια λεπτομερή μέθοδο ελέγχου και αξιολόγησης του γραπτού τους, αλλά και των γραπτών των συμμαθητών τους, συμβάλλει στην ουσιαστική κατανόηση της γλώσσας στόχου και τη βελτίωση της δεξιότητας παραγωγής λόγου σε αυτή.

4.2.5. Νομίσματα

Τα νομίσματα αποτελούν σημαντική ιστορική πηγή, καθώς λειτουργούν διαχρονικά ως βασικός εκφραστής της πολιτικής ιδεολογίας της κρατικής εξουσίας, κυρίως μέσω των επιλογών εικονογράφησής τους. Άλλωστε, οι εικόνες συνολικά αποκαθιστούν σε σημαντικό βαθμό την κοινή οικουμενική «γλώσσα» (Χοντολίδου 1999). Η αξιοποίηση νομισμάτων διαφόρων χρονικών περιόδων είναι δυνατό να δημιουργήσει τις κατάλληλες επικοινωνιακές συνθήκες για αλληλεπίδραση των μαθητών και ανάπτυξη δεξιοτήτων παραγωγής γραπτού λόγου.

Για παράδειγμα, ο εκπαιδευτικός μπορεί να φέρει στην τάξη νομίσματα του Ευρώ που έχουν κοπεί σε διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες και να ζητήσει από τους μαθητές να περιγράψουν τις επιλογές χάραξής τους, χρησιμοποιώντας και το διαδίκτυο για τον εντοπισμό πληροφοριών. Μολονότι πρόκειται για αντικείμενα της καθημερινότητας, έχει διαπιστωθεί ότι ένας σημαντικός αριθμός μαθητών δε δίνει ιδιαίτερη σημασία στην παρατήρησή τους. Με αφορμή, επομένως, τα νομίσματα είναι δυνατό να διδαχθεί η γλώσσα αλλά και η ιστορία, μέσω της ερμηνείας των επιλογών της εκάστοτε χώρας. Επιπλέον, η διαπολιτισμική προσέγγιση του μαθήματος ενισχύεται με την παρότρυνση των μαθητών να φέρουν νομίσματα ή εικόνες αυτών από τη χώρα καταγωγής τους, με στόχο την επεξήγηση της εικονογράφησής τους και τον εντοπισμό ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ των νομισματικών επιλογών διαφόρων χωρών.

Σχήμα 1. Εικονογράφηση ελληνικής κοπής ευρώ και κοπών άλλων ευρωπαϊκών χωρών

4.2.6. Δευτερογενείς πηγές

Η αξιοποίηση δευτερογενών πηγών αποτελεί ιδιαίτερα σημαντική διαδικασία, διότι εξοικειώνει σταδιακά τους μαθητές με τον επιστημονικό λόγο, ο οποίος είναι αναγκαίος για να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις του σχολικού προγράμματος.

Η κατανόηση απαιτητικών κειμένων, λεξιλογικά και μορφοσυντακτικά, όπως είναι για παράδειγμα μια μελέτη για την οικουμενικότητα του βυζαντινού εκπαιδευτικού συστήματος (Μαρκόπουλος 2005), είναι δυνατό να αξιοποιηθεί για την ανάπτυξη δεξιοτήτων κατανόησης και παραγωγής γραπτού λόγου μέσω στρατηγικών. Το κείμενο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον σχεδιασμό της δομής και τη συγγραφή περίληψης, η οποία αποτελεί βασική άσκηση ανασύνταξης κειμένου στο πλαίσιο του σχολικού προγράμματος. Ο αλλόγλωσσος μαθητής χρειάζεται να επιστρατεύσει ένα σύνολο γνωσιακών λειτουργιών, δεξιοτήτων και στρατηγικών για να μπορέσει να διαχειριστεί ένα κείμενο ανάλογου επιπέδου. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει, επομένως, να είναι σίγουρος ότι οι μαθητές έχουν αναπτύξει τις συγκεκριμένες δεξιότητες και μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις απαραίτητες στρατηγικές αρχικά σε λιγότερο απαιτητικές δευτερογενείς πηγές, όπως είναι ιστορικά άρθρα εφημερίδων ή εκλαϊκευμένα ιστορικά κείμενα (πχ. Ιστορικά Ελευθεροτυπίας, σχετικές εκδόσεις του ΣΚΑΙ κ.λπ.).

4.2.7. Κινηματογραφικές ταινίες

Ο Κινηματογράφος αποτελεί ένα είδος δευτερογενούς ιστορικής πηγής, που είναι δυνατό να αποδειχθεί ιδιαίτερα εποικοδομητικός για την ανάπτυξη της πολιτισμικής αντίληψης των μαθητών. Προσεκτική θα πρέπει να είναι η επιλογή των ταινιών, ώστε να πραγματεύονται θέματα που άπτονται της ιστορικής πραγματικότητας, χωρίς να χαρακτηρίζονται από εθνικιστικά στερεότυπα. Η παρακολούθηση ταινιών ευνοεί τη διαδικασία κατανόησης προφορικού λόγου σε συνεχή ροή από φυσικούς ομιλητές, ενώ προσφέρει τα κατάλληλα ερεθίσματα για την παραγωγή προφορικού λόγου. Επιπλέον, ο εκπαιδευτικός μπορεί να εισάγει σταδιακά τους μαθητές στη στρατηγική της εστίασης της προσοχής στην κεντρική ιδέα και σε επιμέρους ζητήματα, προκειμένου να μάθουν να κρατούν σημειώσεις.

Ενδεικτικά, σε μια θεματική που σχετίζεται με τη μετανάστευση και την προσφυγιά, οι μαθητές θα μπορούσαν να παρακολουθήσουν ταινίες σχετικού περιεχομένου, ενώ το μάθημα θα ήταν σκόπιμο να εμπλουτιστεί με την ακρόαση τραγουδιών που σχετίζονται με το συγκεκριμένο θέμα¹³. Ιδιαίτερα ωφέλιμο θα ήταν να ζητηθεί από τους μαθητές να βρουν στο οικογενειακό ή φιλικό τους περιβάλλον άτομα με παρόμοιες εμπειρίες, από τα οποία θα μπορούσαν να πάρουν συνέντευξη με ερωτήσεις τις οποίες θα έχουν προετοιμάσει από πριν. Οι μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις θα ήταν ωφέλιμο να απομαγνητοφωνηθούν και να παρουσιαστούν στην τάξη, προκειμένου να σχολιαστούν ομαδικά ομοιότητες ή διαφορές ως προς τις περιπτώσεις που επισημαίνονται στις ταινίες και τις μαρτυρίες των ανθρώπων από τις χώρες καταγωγής τους. Με αυτόν τον τρόπο, οι μαθητές γίνονται συμμέτοχοι στη μαθησιακή διαδικασία, καθώς ένα σημαντικό μέρος του μαθήματος δομείται στις ατομικές και ομαδικές τους εργασίες. Ανάλογα με τις διδακτικές ώρες που έχει στη διάθεσή του, ο εκπαιδευτικός μπορεί να εμπλουτίσει το μάθημα με φωτογραφικό υλικό, στατιστικά στοιχεία, επίσημα έγγραφα, απομνημονεύματα, χάρτες κ.ά.

Σχήμα 2. Αξιοποίηση Κινηματογραφικών Ταινιών που σχετίζονται με τη μετανάστευση και την προσφυγιά