Βελτιώνοντας την αποτελεσματικότητα του σχολείου: προγραμματισμός και αυτοαξιολόγηση

Β΄ εφαρμογές

1η Φάση: Δημιουργία κατάλληλου κλίματος

Η διαδικασία της αυτοαξιολόγησης απαιτεί ειλικρίνεια από τους εμπλεκομένους και θάρρος να δουν τις όποιες αδυναμίες. Επίσης, αποτελεί συλλογική προσπάθεια και προϋποθέτει τη συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων στο εκπαιδευτικό έργο. Συνεπώς, στην πρώτη φάση θα πρέπει να διασφαλισθεί η ετοιμότητα όλων - διευθυντή, εκπαιδευτικών, γονέων, μαθητών- και γενικότερα μια θετική στάση απέναντι στη διαδικασία της αυτοαξιολόγησης. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει όλοι οι εμπλεκόμενοι να συμφωνήσουν από κοινού σχετικά με τους αποδέκτες ή χρήστες των αποτελεσμάτων της αυτοαξιολόγησης και τους στόχους της. Επίσης, θα πρέπει η αυτοαξιολόγηση να 'υπηρετεί' το έργο του σχολείου, να συνδεθεί άρρηκτα με την εκπαιδευτική διαδικασία και να είναι σαφές πώς μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της σχολικής μονάδας. Οποιαδήποτε δραστηριότητα του σχολείου, πόσο μάλλον η αυτοαξιολόγηση, θα πρέπει να οδηγεί στην πραγμάτωση της αποστολής και των στόχων του. Εξάλλου, η διαδικασία αυτοαξιολόγησης είναι σαν να βλέπουμε τη σχολική πραγματικότητα μέσα από ένα μικροσκόπιο το οποίο μας επιτρέπει να δούμε πτυχές που δε φαίνονται με 'γυμνό μάτι'. Όμως το πού θα εστιάσουμε την παρατήρησή μας καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από το τι μας ενδιαφέρει να εξετάσουμε, προκειμένου να βελτιώσουμε το έργο μας ως σχολείο.

Συνεπώς, η αυτοαξιολόγηση ξεκινάει από την οριοθέτηση της αποστολής του σχολείου και των στόχων που τίθενται σε επίπεδο σχολικής μονάδας. Για την οριοθέτηση της αποστολής του σχολείου μπορεί να αξιοποιηθεί η τεχνική της κατασκευής ενός 'τοίχου' αξιών (βλ. Σχήμα 2). Αν η δραστηριότητα γίνεται σε ατομικό επίπεδο ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να μελετήσει τον 'τοίχο' που έχει κατασκευάσει και να θέσει στον εαυτό του ερωτήματα όπως: Οι αντιλήψεις μου αυτές πώς διαμορφώθηκαν; Συμφωνούν με τους στόχους που τίθενται από το Αναλυτικό Πρόγραμμα; Επιδρούν στις διδακτικές επιλογές μου; Επιδρούν στον τρόπο που αλληλεπιδρώ με τους μαθητές; Επιδρούν στους μαθητές μου; Συμφωνούν με τους στόχους και τις συνθήκες, όπου ασκώ το διδακτικό μου έργο; Τη διαδικασία στοχασμού θα διευκόλυνε αν στη συνέχεια γίνει σύγκριση των «τοίχων» που δημιουργούν διαφορετικοί εκπαιδευτικοί. Η συζήτηση θα μπορούσε να γίνει με βάση τα παραπάνω ερωτήματα, καθώς και με το ερώτημα: «Κατά πόσο διαφορετικές αντιλήψεις οδηγούν τους εκπαιδευτικούς σε διαφορετικούς παιδαγωγικούς και διδακτικούς χειρισμούς;». Ας επισημανθεί ότι η διαδικασία αναστοχασμού θα πρέπει να είναι συνεχής και επαναλαμβανόμενη. Εξάλλου, ο καθένας μας σε διαφορετικές χρονικές στιγμές της επαγγελματικής τους πορείας ή σε διαφορετικό πλαίσιο εργασίας, πιθανώς, δε θα κατασκεύαζε τον ίδιο 'τοίχο'.

Σχήμα 2. Ο 'τοίχος'

Ειδικότερα, εκπαιδευτικοί και γονείς θα μπορούσαν να κατασκευάσουν έναν 'τοίχο' ταξινομώντας καρτέλες ('τούβλα') πάνω στις οποίες αναγράφονται διάφορες αξίες. Τοποθετούν τις καρτέλες ξεκινώντας από την αξία που έχει μικρότερη σημασία για τους ίδιους και καταλήγοντας στην καρτέλα που έχει τη μεγαλύτερη σημασία. Στη συνέχεια γίνεται σύγκριση των 'τοίχων' και μέσω συζήτησης διαμορφώνεται ένας κοινός τοίχος ο οποίος αξιοποιείται για να οριοθετηθεί η αποστολή του σχολείου. Για παράδειγμα θα μπορούσε ως αποστολή του σχολείου να είναι να προσελκύσει περισσότερους μαθητές ή να παρέχει ίσες ευκαιρίες μάθησης σε όλους τους μαθητές.

Στη συνέχεια, διατυπώνονται οι σκοποί του σχολείου σε μια προοπτική σχολικού έτους, προκειμένου να εκπληρωθεί η αποστολή που έχουν ενστερνιστεί όλοι οι εμπλεκόμενοι. Οι σκοποί μπορεί να αφορούν τη διδασκαλία, παιδαγωγικές δραστηριότητες ή/και θέματα διοίκησης. Για παράδειγμα, έστω ότι η αποστολή είναι: «Το σχολείο να παρέχει ίσες ευκαιρίες μάθησης σε όλους τους μαθητές», κάποιοι σκοποί που θα μπορούσαν να τεθούν είναι οι εξής: α) διαφοροποίηση της διδασκαλίας προκειμένου να ανταποκρίνεται στις ανάγκες όλων των μαθητών (διδασκαλία), β) οργάνωση παιδαγωγικών δραστηριοτήτων μέσα από τις οποίες θα προωθηθεί η μάθηση όλων των μαθητών (παιδαγωγικές δραστηριότητες) και γ) εξωστρέφεια και συνεργασία με άλλους οργανισμούς και φορείς.

Οι σκοποί, στους οποίους θα καταλήξει η σχολική μονάδα στη φάση αυτή, θα πρέπει να υπηρετούν την αποστολή της, να είναι ρεαλιστικοί και να είναι αποδεκτοί από την πλειοψηφία των εμπλεκομένων στο εκπαιδευτικό έργο. Για τη διασφάλιση αυτών των προϋποθέσεων, θα μπορούσε ο κάθε σκοπός να συζητηθεί και να τεθεί μ' αυτόν τον τρόπο υπό έλεγχο, αξιοποιώντας την τεχνική των έξι καπέλων σκέψης (Πίνακας 2). Το εργαλείο αυτό δημιουργήθηκε από τον Edward de Bono (1985) και αποτελεί μια χρήσιμη τεχνική, προκειμένου να προσεγγίσουμε μια απόφασή μας από διάφορες πλευρές και οπτικές. Αποτελεί ένα έναυσμα για να βγούμε από έναν συνήθη τρόπο σκέψης που υιοθετούμε και να προσεγγίσουμε πιο σφαιρικά μια περίσταση. Για παράδειγμα πολλοί άνθρωποι είναι ορθολογιστές και αυτό τους οδηγεί συχνά στην επιτυχία. Όμως οι άνθρωποι αυτοί δεν μπορούν να προσεγγίσουν ένα πρόβλημα συναισθηματικά, διαισθητικά, δημιουργικά ή να προβλέψουν αδυναμίες του. Αυτό σημαίνει ότι υπερεκτιμούν τα υφιστάμενα σχέδια δράσης, δε σκέφτονται δημιουργικά και δεν έχουν εναλλακτικό σχέδιο «έκτακτης ανάγκης». Ομοίως, κάποιοι απαισιόδοξοι υιοθετούν αμυντική στάση, είναι πολύ ευαίσθητοι και δεν μπορούν να λάβουν αποφάσεις ψύχραιμα και ορθολογικά. Η τεχνική αυτή μπορεί να αξιοποιηθεί από τον καθένα σε ατομικό επίπεδο προκειμένου να λάβει κάποιες αποφάσεις. Επίσης, μπορεί να αξιοποιηθεί σε συνεδριάσεις, καθώς εμποδίζει τις συγκρούσεις μεταξύ ανθρώπων που έχουν διαφορετικό τρόπο σκέψης και παρόλα αυτά θα πρέπει να λάβουν κοινές αποφάσεις.

Πίνακας 2. «Τα έξι καπέλα σκέψης»

Για παράδειγμα, ο σύλλογος διδασκόντων και οι γονείς εξετάζουν αν θα πρέπει να συνεργαστεί το σχολείο με άλλους φορείς (π.χ. Πανεπιστήμιο, μη κυβερνητικές οργανώσεις, Δήμο, γειτονικά σχολεία), προκειμένου να διευκολυνθούν στην επίτευξη της αποστολής τους να διασφαλίσουν ίσες ευκαιρίες μάθησης σε όλους τους μαθητές. Αναλύουν τα δεδομένα που έχουν (λευκό καπέλο) και βλέπουν ότι υπάρχουν προγράμματα που υλοποιούνται από Πανεπιστήμια για την προώθηση της μάθησης αλλοδαπών, παλιννοστούντων μαθητών, ρομά, μουσουλμανοπαίδων. Επίσης, και πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις προωθούν θέματα ισότητας, με τις οποίες θα μπορούσε να υπάρχει μια συνεργασία. Ο Δήμος της περιοχής τα τελευταία χρόνια δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση και γενικότερα φαίνεται πρόθυμος να συμβάλει στο έργο του σχολείου (λευκό καπέλο). Η βοήθεια, όμως, οποιουδήποτε εξωτερικού φορέα δεν μπορεί να εναρμονιστεί με τις ανάγκες του σχολείου και υπάρχει κίνδυνος να αναλωθεί το δυναμικό του σχολείου σε συνεργασίες που όχι μόνο δε θα υπηρετήσουν τις ανάγκες του σχολείου, αλλά ίσως το αποπροσανατολίσουν κιόλας (κόκκινο καπέλο/ διαίσθηση). Επίσης, όλοι οι φορείς εστιάζουν σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, ενώ η προώθηση ίσων ευκαιριών στη μάθηση δε συνδέεται με συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, η όποια συνεργασία απαιτεί και αρκετή γραφειοκρατική εργασία, τα προγράμματα που υλοποιούνται μέσω πανεπιστημίων έχουν συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα, οπότε δε θα μπορούσε το σχολείο να υπολογίζει σε μια σταθερή συνεργασία και ο Δήμος, παρά την καλή θέλησή του, διανύει περίοδο οικονομικής δυσπραγίας, οπότε μάλλον δε θα είναι εφικτό να βοηθήσει με οικονομικούς πόρους (μαύρο καπέλο, κρίση). Θα μπορούσε, ωστόσο, να γίνει μια προσπάθεια, καθώς τα σχετικά προγράμματα που υλοποιούνται μέσω των πανεπιστημίων υπάρχει η δυνατότητα να παρέχουν μια υποστήριξη για την επόμενη τριετία (κίτρινο καπέλο σκέψης, αισιοδοξία). Εξάλλου, η συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της περιοχής θα μπορούσε να συνεχιστεί και μετά από τη λήξη των προγραμμάτων, προκειμένου να υπάρξει μια σταθερή υποστήριξη του σχολείου (π.χ. επιμορφωτική υποστήριξη, υλικό, φοιτητές για πρακτική άσκηση και υποστήριξη του σχολείου), ο Δήμος θα μπορούσε να βοηθήσει με τα μέσα που ήδη διαθέτει (π.χ. διάθεση χώρων) και η συνεργασία με τα άλλα σχολεία θα μπορούσε να αξιοποιηθεί πολλαπλά (π.χ. δημιουργία ομίλου προβληματισμού ή φόρουμ εκπαιδευτικών ή/και γονέων, κατασκευή τράπεζας κοινού διδακτικού υλικού, αξιοποίηση κοινών πόρων) (πράσινο καπέλο, δημιουργικότητα). Υπάρχουν, βέβαια, κάποιες δυσκολίες για τη συνεργασία του σχολείου με άλλους φορείς και υπάρχει ο κίνδυνος να αναλωθεί ο σύλλογος σε ενέργειες που δε θα αποφέρουν τα αντίστοιχα οφέλη ούτε υπηρετούν την αποστολή του σχολείου. Ωστόσο, θα μπορούσε να γίνει μια προσπάθεια. Θα μπορούσε μια μικρή ομάδα εκπαιδευτικών –για να μην αναλωθούν όλοι σε μια ενέργεια- να αναλάβει και να συντονίσει αυτές τις συνεργασίες και ταυτόχρονα να σκεφτούν εκπαιδευτικοί, γονείς και μαθητές τρόπους για να τις αξιοποιήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και για την επίτευξη των στόχων, αλλά και για να χτίσουν σταθερές στο χρόνο συνεργασίες (μπλε καπέλο, λογική).

Στην πρώτη αυτή φάση με τις παραπάνω διεργασίες – οι οποίες αποτελούν ενδεικτικά παραδείγματα από πλήθος άλλων διεργασιών που θα μπορούσαν να υιοθετηθούν προς την ίδια κατεύθυνση- δημιουργείται το κατάλληλο κλίμα και μια απαραίτητη ζύμωση μεταξύ όλων των εμπλεκομένων στο έργο του σχολείου, προκειμένου να ακολουθήσει η διαδικασία αυτοαξιολόγησης και προγραμματισμού.

2η Φάση: Διαγνωστική αυτοαξιολόγηση

Στη φάση αυτή γίνεται μια προσπάθεια καταγραφής της υπάρχουσας κατάστασης του σχολείου αδρομερώς και προκειμένου να ανιχνευθεί πού θα έπρεπε να εστιάσει μια πιο λεπτομερής καταγραφή και διερεύνηση.

Για μια πρώτη καταγραφή θα μπορούσε να αξιοποιηθεί η ανάλυση SWOT, για να ανιχνευθούν οι δυνατότητες και οι αδυναμίες του σχολείου, καθώς και οι ευκαιρίες και τα εμπόδια για τη βελτίωσή του (Βλ. Παράρτημα ΙΙΙ). Το πλαίσιο SWOT είχε περιγραφεί ήδη από τη δεκαετία του 1960 από τους Edmund P. Learned, C. Roland Christiansen, Kenneth Andrews και William D. Guth (1969). Η συγκεκριμένη τεχνική ενδείκνυται όταν ο χρόνος για μια πιο λεπτομερή καταγραφή των αναγκών του σχολείου είναι περιορισμένος ή θα μπορούσε να αποτελέσει το πρώτο στάδιο για μια πιο συστηματική, μακροπρόθεσμη και λεπτομερή καταγραφή (Βλ. Σχήμα 3).

Σχήμα 3. Ανάλυση SWOT

Πηγή: Strategic Planning for Capacity of Building of Leadership Teams, www.netmba.com/operations

Για να συμπληρωθεί το εργαλείο θα πρέπει να απαντηθούν ενδεικτικά τα ακόλουθα ερωτήματα: α) Ποια είναι τα πλεονεκτήματα του σχολείου μας: Τι κάνουμε καλύτερα από άλλα σχολεία; Σε τι μοναδικό πόρο ή πόρο χαμηλού κόστους έχουμε πρόσβαση; Τι θεωρούν οι μαθητές και οι γονείς ως πλεονέκτημα του σχολείου; Αν υπάρχει δυσκολία στην απάντηση των ερωτήσεων, θα μπορούσε να γίνει μια λίστα με τα πλεονεκτήματα του σχολείου. Επίσης, για να εντοπιστούν αυτά τα πλεονεκτήματα θα μπορούσε να γίνουν συγκρίσεις με άλλα σχολεία. β) Ποιες είναι οι αδυναμίες του σχολείου μας: σε τι θα μπορούσε να βελτιωθεί το σχολείο μας; Τι θα πρέπει να αποφευχθεί στο μέλλον; Τι θεωρούν γονείς και μαθητές αδυναμία του σχολείου; γ) Ποιες ευκαιρίες για βελτίωση έχουμε: Ως ευκαιρίες μπορούν να θεωρηθούν η υλικοτεχνική υποδομή, τα διαθέσιμα μέσα και οι πόροι υλικοί και μη, η εκπαιδευτική πολιτική, θεσμικές ρυθμίσεις, το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο λειτουργεί το σχολείο, το προφίλ των μαθητών και των γονέων, η τοπική κοινωνία κ.λπ. δ) Ποια εμπόδια αντιμετωπίζουμε; Έχουν αλλάξει οι απαιτούμενες προδιαγραφές για τη δουλειά και τις υπηρεσίες μας; Υπάρχουν προβλήματα οικονομικής φύσης; Κάποια από τις αδυναμίες μας απειλεί σοβαρά το σχολείο μας; Οι σχέσεις μεταξύ των τεταρτημορίων είναι αλληλεξαρτώμενες, για παράδειγμα τα πλεονεκτήματα μπορούν να αξιοποιηθούν για τη δημιουργία ευκαιριών βελτίωσης και την 'αντιμετώπιση' των εμποδίων, οι αδυναμίες μπορούν να περιοριστούν με την αξιοποίηση των ευκαιριών κ.λπ. Το εργαλείο αυτό συμπληρώνεται ατομικά από τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς, τους μαθητές. Μια ομάδα θα μπορούσε να αναλάβει τη συγκέντρωση και την επεξεργασία των εργαλείων. Μετά την επεξεργασία ακολουθεί παρουσίαση των αποτελεσμάτων στην ολομέλεια (π.χ. εκπαιδευτικοί, εκπρόσωποι των γονέων, εκπρόσωποι των μαθητών, σχολικός σύμβουλος) και ακολουθεί η συζήτηση των αποτελεσμάτων με στόχο να εντοπιστούν ποιες πτυχές θα πρέπει να διερευνηθούν περισσότερο.

Στη συνέχεια γίνεται η καταγραφή των πτυχών που θα πρέπει να διερευνηθούν. Κριτήρια για την επιλογή αυτών των πτυχών είναι τα εξής: α) ποιες πτυχές, από την ανάλυση SWOT, προέκυψε ότι χρήζουν βελτίωσης και β) ποιες πτυχές συνδέονται άμεσα με την αποστολή και τους σκοπούς που έχει θέσει το σχολείο στην προηγούμενη φάση. Μετά την επιλογή των πτυχών καθορίζονται κάποιοι δείκτες με βάση τους οποίους θα γίνει η αξιολόγηση και η κατασκευή ενός εργαλείου. Κάποιες πτυχές του εκπαιδευτικού έργου και ενδεικτικοί δείκτες αξιολόγησής τους φαίνονται στον Πίνακα 3.

Πίνακας 3. Τομείς & δείκτες αυτοαξιολόγησης

 Στη φάση αυτή θα ήταν καλό να συμπεριληφθούν στο εργαλείο όσο το δυνατόν περισσότερες πτυχές του διδακτικού, παιδαγωγικού και διοικητικού έργου του σχολείου. Παρατίθενται στο Παράρτημα I δύο εργαλεία τα οποία θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν, ως έχουν ή με προσαρμογές στις ανάγκες του κάθε σχολείου, προκειμένου να γίνει η καταγραφή της κατάστασης του σχολείου.

Πίνακας 4. Αυτοαξιολόγηση & προγραμματισμός του εκπαιδευτικού έργου

 3η Φάση: Διερευνητική αυτοαξιολόγηση

Από τη διαγνωστική φάση της αξιολόγησης προκύπτει μια σαφής εικόνα για κάθε δείκτη (βλ. Πίνακα 3) και θα λέγαμε ότι το σχολείο κάνει ένα σημαντικό βήμα προς την 'αυτογνωσία' του. Γνωρίζει πλέον ποια είναι τα δυνατά του σημεία, ποιες είναι οι αδυναμίες του και σε ποιους τομείς θα μπορούσε να είναι και καλύτερα. Στόχος της περαιτέρω διερεύνησης (διερευνητική αυτοαξιολόγηση) είναι η σε βάθος κατανόηση επιλεγμένων πτυχών του εκπαιδευτικού έργου. Ειδικότερα, στη φάση αυτή εκπαιδευτικοί, μαθητές και γονείς αποφασίζουν να επιλέξουν κάποιους από τους παραπάνω δείκτες και να τους διερευνήσουν περισσότερο. Ποιους δείκτες όμως είναι ένα ερώτημα;

Τα κριτήρια για την επιλογή δεικτών για περαιτέρω διερεύνηση είναι τα εξής: α) σε ποιους τομείς προέκυψε από την προηγούμενη φάση ότι το σχολείο δεν τα πάει και τόσο καλά. Έστω ότι προέκυψε ότι το σχολείο δεν τα πάει τόσο καλά κυρίως στον τομέα των πόρων και της αξιολόγησης, φαίνεται ότι τα 'πηγαίνει μέτρια στην υποστήριξη των μαθητών, στον τομέα της κουλτούρας και των στάσεων και στον τομέα της διοίκησης/ διεύθυνσης, ενώ δε φαίνεται να υπάρχει κάποιο πρόβλημα στον τομέα των επιτευγμάτων και της διδασκαλίας, β) ένα δεύτερο κριτήριο είναι ποιοι τομείς επηρεάζουν άμεσα και κυρίως την επίτευξη της αποστολής του σχολείου. Αν, όπως είπαμε πριν, η αποστολή του σχολείου είναι «να παρέχει ίσες ευκαιρίες μάθησης σε όλους τους μαθητές», ενδεχομένως να κριθεί ότι η αξιολόγηση δεν επηρεάζει τόσο την επίτευξη της αποστολής, ενώ η κουλτούρα του σχολείου είναι πρωταρχικής σημασίας. Οπότε το σχολείο θα μπορούσε να μελετήσει περισσότερο έναν τομέα που ναι μεν δεν αποτελεί τη μεγαλύτερη αδυναμία του, αλλά είναι πρωταρχικής σημασίας για την επίτευξη της αποστολής του και γ) το τελευταίο κριτήριο είναι κατά πόσο το σχολείο μπορεί να βελτιώσει αυτόν τον τομέα. Για παράδειγμα, έστω ότι ο τομέας των 'πόρων' αποτελεί τη μεγαλύτερη αδυναμία του σχολείου και αποτελεί και πρωταρχικής σημασίας παράγοντα για την επίτευξη της αποστολής του, ωστόσο κρίνεται ότι δεν μπορούν να γίνουν και πολλές βελτιωτικές παρεμβάσεις στον τομέα αυτό από την πλευρά του σχολείου. Στην περίπτωση αυτή το σχολείο θα πρέπει να εστιάσει σε κάποιον άλλο τομέα.

Αφού γίνει η επιλογή του τομέα ή των τομέων οι οποίοι θα διερευνηθούν περαιτέρω, θα πρέπει να διατυπωθούν κριτήρια για την αξιολόγηση των τομέων αυτών. Έστω ότι επιλέγεται ο τομέας της κουλτούρας και του κλίματος του σχολείου, με ποια κριτήρια θα αξιολογήσουμε αυτήν την κουλτούρα; Στον Πίνακα 5 παρατίθεται ένα σχετικό παράδειγμα τέτοιων κριτηρίων. Τα κριτήρια που αναφέρονται είναι ενδεικτικά. Στη φάση επιλογής κριτηρίων θα ήταν καλό να εμπλέκονται όλοι οι ενδιαφερόμενοι, εκπαιδευτικοί, γονείς (μέσω αντιπροσώπων), μαθητές (μέσω αντιπροσώπων), σχολικοί σύμβουλοι. Σε κοινές συνεδριάσεις όλοι οι εμπλεκόμενοι καταλήγουν στους δείκτες βάσει των οποίων θα αξιολογήσουν τον κάθε δείκτη ποιότητας.

Πίνακας 5. Δείκτες & κριτήρια ποιότητας

 Στη συνέχεια γίνεται ο χωρισμός των ομάδων, καταρτίζεται το χρονοδιάγραμμα και επιλέγονται οι μέθοδοι και οι πηγές συλλογής των δεδομένων. Ο χωρισμός των ομάδων θα μπορούσε να γίνει με κριτήριο: α) τους δείκτες που θα μελετήσει π.χ. κάθε ομάδα μελετά διαφορετικούς δείκτες, β) την πηγή άντλησης πληροφοριών, π.χ. όλες οι ομάδες μελετούν τους ίδιους δείκτες, αλλά αντλούν δεδομένα από διαφορετικές πηγές, π.χ. μια ομάδα συλλέγει δεδομένα από τους εκπαιδευτικούς, μια δεύτερη από τους μαθητές, μια τρίτη από τους γονείς και μια τέταρτη από αρχειακό υλικό και γ) το είδος εργασίας, π.χ. συλλογή δεδομένων, επεξεργασία δεδομένων, σύνταξη εκθέσεων. Αναφορικά με το χρονοδιάγραμμα θα πρέπει να είναι σαφές και αποδεκτό από όλους, καθώς και ορθολογικό, προκειμένου τα δεδομένα που θα προκύψουν από τη διαδικασία να αξιοποιηθούν για τον σχεδιασμό των δράσεων του σχολείου.

Έπειτα, η κάθε ομάδα ή και οι ομάδες σε συνεργασία επιλέγουν τις μεθόδους συλλογής δεδομένων, δημιουργούν τα μεθοδολογικά τους εργαλεία (ερωτηματολόγια, οδηγούς συνεντεύξεων, κλείδες παρατήρησης κ.λπ.) και συλλέγουν τα δεδομένα. Οι τεχνικές που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για τη συλλογή δεδομένων είναι οι εξής: α) συνεντεύξεις δομημένες ή μη με τη διεύθυνση, τους εκπαιδευτικούς, τους μαθητές, τους γονείς, β) επισκόπηση, με χρήση ερωτηματολογίου το οποίο θα μπορούσε να συμπληρωθεί από όλες τις προηγούμενες ομάδες, γ) 'ομάδες συζήτησης', δ) pre- και post- test για τον έλεγχο συγκεκριμένων επιτευγμάτων ή στάσεων εκπαιδευτικών και μαθητών, ε) υλικό εκπαιδευτικών, εργασίες μαθητών, στ) παρατήρηση, ζ) μελέτη αρχειακού υλικού, η) μελέτη περιπτώσεων. Παρατίθενται στο Παράρτημα ΙΙ δύο εργαλεία τα οποία θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στη φάση αυτή.

Ακολουθεί η ανάλυση και η ερμηνεία των δεδομένων. Στα τελευταία αυτά βήματα της συλλογής και ερμηνείας των δεδομένων θα μπορούσε να ζητηθεί η βοήθεια από ειδικούς π.χ. ερευνητές, στατιστικολόγους.

4η Φάση: Προγραμματισμός

Στη φάση του προγραμματισμού θα πρέπει να οριοθετηθούν οι πολιτικές του σχολείου, να διατυπωθούν στόχοι και να επιλεγούν οι δράσεις μέσω των οποίων θα επιτευχθούν οι επιμέρους στόχοι. Στη φάση του προγραμματισμού είναι σημαντικό να συμμετέχουν όλοι οι εμπλεκόμενοι στο εκπαιδευτικό έργο. Ο προγραμματισμός θα ήταν καλό να γίνεται στο τέλος ενός σχολικού έτους για το επόμενο ή όταν κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό στις αρχές του σχολικού έτους (π.χ. στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα υπάρχει συχνή εναλλαγή διδακτικού προσωπικού και σε κάποιες σχολικές μονάδες στο τέλος της σχολικής χρονιάς δεν είναι γνωστό ποιο θα είναι οι εκπαιδευτικοί που θα στελεχώσουν το σχολείο την επόμενη σχολική χρονιά).

Ειδικότερα, στη φάση αυτή εκπαιδευτικοί, μαθητές, γονείς συνδιαμορφώνουν και συναποφασίζουν τις πολιτικές του σχολείου. Πολιτικές είναι ένα σύνολο γενικών αρχών οι οποίες εκφράζουν την κουλτούρα και υπηρετούν την αποστολή του συγκεκριμένου σχολείου. Η καταγραφή των πολιτικών και η δέσμευση όλων σε αυτές συμβάλλει στη διατήρηση της συνοχής μεταξύ των μελών, της σταθερότητας της δράσης, καθώς και στον συντονισμό των επιμέρους ενεργειών. Οι πολιτικές θα πρέπει να αφορούν όλες τις πτυχές του εκπαιδευτικού έργου (διδασκαλία, παιδαγωγικές δραστηριότητες και διοίκηση), να είναι καταγεγραμμένες και να γνωστοποιούνται σε όλους του εμπλεκομένους. Για παράδειγμα, συνεχίζοντας το σενάριο ότι ένα σχολείο υιοθετεί ως αποστολή «να παρέχει ίσες ευκαιρίες μάθησης σε όλους τους μαθητές» και λαμβάνοντας υπόψη ό,τι έχει προκύψει κατά τις προηγούμενες φάσεις της αυτοαξιολόγησης, θα μπορούσε να υιοθετήσει τις ακόλουθες πολιτικές: α) σε επίπεδο διδασκαλίας: συνεργασία μεταξύ των εκπαιδευτικών με στόχο τη διαρκή βελτίωση της διδασκαλίας, εμπλουτισμό της διδακτέας ύλης και απόκλιση από το αναλυτικό πρόγραμμα αν κρίνεται αναγκαίο, συνεργασία με τους γονείς για θέματα που αφορούν τη μάθηση των παιδιών τους, συνεργασία με άλλους φορείς και ειδικούς, β) σε επίπεδο παιδαγωγικών δραστηριοτήτων: ετήσιος προγραμματισμός παιδαγωγικών δραστηριοτήτων που μπορούν να συμβάλουν στην ολόπλευρη ανάπτυξη όλων των μαθητών, ενεργός συμμετοχή όλων των εκπαιδευτικών και όλων των μαθητών στις παιδαγωγικές δραστηριότητες, συμμετοχή των γονέων στις παιδαγωγικές δραστηριότητες και γ) σε επίπεδο διοίκησης: τακτικές παιδαγωγικές συνεδριάσεις, συμμετοχή των μαθητών και των γονέων στη λήψη αποφάσεων, σταθερή συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση.

Το επόμενο βήμα είναι να διατυπωθούν συγκεκριμένοι, εφικτοί, ρεαλιστικοί και μετρήσιμοι στόχοι. Για να υπηρετηθούν οι παραπάνω πολιτικές θα πρέπει να διατυπωθούν στόχοι σαφείς και κυρίως ρεαλιστικοί. Επίσης, είναι σημαντικό να διατυπώνονται με ακρίβεια τα κριτήρια επίτευξης του κάθε στόχου. Αν τεθεί ως στόχος οι εκπαιδευτικοί του σχολείου να κάνουν κάθε μήνα παιδαγωγική συνεδρίαση. Πότε έχει επιτευχθεί ο στόχος; Αν συμμετέχει η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών ή όλοι οι εκπαιδευτικοί; Αν στις συνεδριάσεις αυτές γίνεται μια αποτίμηση του εκπαιδευτικού έργου; Αν υπάρχει η δυνατότητα ανταλλαγής απόψεων; Αν μετά από κάθε συνεδρίαση σχεδιάζονται δραστηριότητες με στόχο τη διαρκή βελτίωση; Η φάση αυτή είναι καθοριστική, καθώς αποτελεί το πέρασμα από τον σχεδιασμό στην υλοποίηση. Η διατύπωση των στόχων καθορίζει σε σημαντικό βαθμό αν μια σχολική μονάδα θα παραμείνει σε ένα επίπεδο σχεδιασμού και έκφρασης «ευσεβών πόθων» ή αν θα αξιοποιήσει όλη την αποκτηθείσα από τη διαδικασία αυτοαξιολόγησης εμπειρία για να περάσει σε δράση. Εξίσου σημαντικό στάδιο προκειμένου ο σχεδιασμός να γίνει πράξη, είναι η επιλογή των δράσεων για την υλοποίηση των στόχων.