Δημιουργία κινήτρων στους μαθητές για κατασκευή διδακτικού υλικού στο πλαίσιο των ερευνητικών εργασιών. Bήματα για να σχεδιάσετε τα μαθήματά σας

Β΄ εφαρμογές

Δημιουργία διδακτικού υλικού στο πλαίσιο των ερευνητικών εργασιών με βάση πολυτροπικά κείμενα

3. Βήμα 1ο : ξεκινώντας

Σε αυτό το βήμα ο εκπαιδευτικός, πριν από τη μελέτη ενός κειμένου, μιας εικόνας, την ακρόαση ενός ηχητικού ή ενός οπτικοακουστικού υλικού, πρέπει να προετοιμάσει τους μαθητές για το πώς θα μπορέσουν να ακούσουν το ηχητικό υλικό ή θα μελετήσουν το κείμενο, την εικόνα ή κάποιο οπτικοακουστικό δείγμα που επέλεξαν οι μαθητές τους ή αυτοί οι ίδιοι, διευκολύνοντας με τον τρόπο αυτόν την κατανόησή του. Τα πολυτροπικά κείμενα, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, εάν επιλεγούν και χρησιμοποιηθούν σωστά, αποτελούν το κλειδί για να πετύχει ο εκπαιδευτικός παλινδρομήσεις στα δίπολα των πεδίων ενδιαφέροντος του μαθητή. Χρειάζεται συνεπώς να διευκρινίσει ο εκπαιδευτικός στους μαθητές:

3.1. Τη θεματική και το είδος του πολυτροπικού κειμένου

Βασικές ερωτήσεις που βοηθούν στο να καθορίσει ο εκπαιδευτικός τη θεματική και το είδος του πολυτροπικού κειμένου είναι οι παρακάτω: Ποιο είναι το θέμα του κειμένου ή του αρχείου που έχει επιλεγεί; Τι είδους κείμενο ή αρχείο είναι αυτό; Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι ανάλυσης για κάθε πολυτροπικό κείμενο. Μπορούμε με πιο απλά λόγια να πούμε ότι τα πολυτροπικά κείμενα δε μελετώνται μεμονωμένα, αλλά αποτελούν τμήμα ενός σημειωτικού συστήματος. Γι'αυτό μελετώνται παράλληλα και οι τρόποι με τους οποίους οι διάφοροι κώδικες έχουν αναπτυχθεί, προκειμένου να καλύψουν τις ανάγκες μιας κοινωνίας και να διευκολύνουν την παραγωγή του επιθυμητού μηνύματος και των ανάλογων ερμηνευτικών αντιδράσεων. Ενδεικτικοί τύποι κειμένων ή αρχείων είναι οι κάτωθι (Scérén / CNDP 2008, Dufaut et. al. 2010, Charon & Le Floch, 2011): τηλεοπτικά νέα, εφημερίδα, περιοδικό, ντοκυμαντέρ, διαφήμιση, ρεπορτάζ, ταινία μικρού μήκους, χρονικό, ταινία μεγάλου μήκους, δημόσια συζήτηση, video clip, αθλητική εκδήλωση, μουσικό πρόγραμμα, τηλεοπτικό show, κ.ά.
Θα χρειαστεί, επίσης, ο εκπαιδευτικός να διευκρινίσει εάν πρόκειται για: ιστορία, συνέντευξη, πορτραίτο, κινούμενα σχέδια, σχόλιο, αποσπάσματα τύπου, ανακοίνωση, σατιρικό δελτίο, αναφορά, επιστημονική ανάλυση. Τέλος, βρίσκουμε ποιος είναι ο σκοπός του συγκεκριμένου πολυτροπικού κειμένου. Τι θέλει να πετύχει; Για παράδειγμα, θέλει να πληροφορήσει, να διασκεδάσει, να ανακοινώσει, να πείσει, να πωλήσει, να αφηγηθεί, να εξηγήσει, να εκπαιδεύσει;

Σχήμα 2. Περίληψη I

3.2. Τις οπτικές ενδείξεις των πολυτροπικών κειμένων (ό, τι φαίνεται)

Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να δει κανείς το κείμενο ή αρχείο επικεντρώνοντας την προσοχή του αποκλειστικά και μόνο στις εικόνες. Πιο απλά, τι τύπους εικόνων βλέπει κανείς (Hamm 1986, Debray 1993, Bressy, τελευταία επίσκεψη 25-10-2013); Φωτογραφίες, γελοιογραφίες, κόμικς, πλάνα αρχείου, σχέδια - γραφικά, εικόνες σύνθετες, εικόνες τραβηγμένες στο πεδίο, εικόνες επιστημονικής φαντασίας, εικόνες γυρισμένες στο στούντιο κ.ά. Ποιες εικόνες παρέχουν πληροφορίες σχετικά με:

• τους χώρους (π.χ., τοπία, αρχιτεκτονική ...);
• τον χρόνο (π.χ., ημερομηνία, ώρα, χρόνος ...);
• τα άτομα (π.χ., αριθμός, ταυτότητα, κατάσταση, στάση, είδη ένδυσης, σχέσεις μεταξύ τους ...);
• τα αντικείμενα;
• το πλαίσιο (π.χ., σκηνές πολέμου, πολιτικές ομιλίες ...);

Σημειώνουμε, επίσης, εάν υπάρχουν ή όχι γραπτές αναφορές (ένθετα, υπότιτλοι, κλπ.), καθώς και το ποιες πληροφορίες παρέχονται σε αυτές τις αναφορές.

3.3. Τις ακουστικές ενδείξεις των πολυτροπικών κειμένων (ό, τι ακούγεται)

Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να επικεντρωθεί κανείς στη μουσική, στους ήχους και τις φωνές -αγνοώντας την εικόνα. Ποια είναι τα στοιχεία του ήχου σε αυτό το αρχείο, όπως:

α) Η Μουσική και οι τρόποι λειτουργίας της:

Μουσική υπόκρουση

Τι μουσική ακούμε; Τι πληροφορίες μας προσφέρει αυτή η μουσική; Τι συναισθήματα παρέχει;

Διαφημιστικό μήνυμα - Ηχητικό χαλί

Τι είναι; Τι πληροφορίες μας δίνει;

Μουσικό θέμα σε ραδιοφωνική εκπομπή

Τι πληροφορίες δε δίνει;

Τραγούδια

Τι ρόλο διαδραματίζουν; Πώς επηρεάζουν το θέμα;

β) Οι Ήχοι και ο τρόπος λειτουργίας τους:

Ηχητική ατμόσφαιρα -Ηχητικά Εφέ - Θόρυβοι

Τι ήχοι ακούγονται; Υπάρχουν συγκεκριμένοι ήχοι;

Τι πληροφορίες δίνουν για τον τόπο, την κατάσταση, τη δράση; Πλάθουν εικόνες;

Ανεπιθύμητοι θόρυβοι (τρίξιμο τηλεφωνικών γραμμών, θόρυβος, κ.ά)

Υπάρχουν θόρυβοι που διακόπτουν την ακρόαση;

Τι μας ανέφεραν σχετικά με την όλη κατάσταση;

γ) Φωνή

Πόσες φωνές ακούμε;

Είναι όλες στην ίδια τοποθεσία ή σε διαφορετικές τοποθεσίες;

Υπάρχει αφήγηση; Υπάρχουν διάλογοι; Μονόλογοι;

Υπάρχουν μέρη που προορίζονται για τηλεθεατές ή για ακροατές;

Εάν ναι, ποια είναι αυτά; Ποια στοιχεία αναφέρονται στο εν λόγω απόσπασμα;

Πώς οργανώνονται οι ομιλίες; Είναι αυθόρμητες, διστακτικές, αυτοσχέδιες, προετοιμασμένες (ανάγνωση σημειώσεων);

Ποιος είναι ο τόνος της φωνής (λυπημένος, χαρούμενος, φυσικός, επιθετικός, ουδέτερος); Ποια είναι η ροή των λέξεων (αργή, γρήγορη, κλπ.);

Με λίγα λόγια, πώς μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τους ανθρώπους που μιλούν;

Σχήμα 3. Περίληψη ΙΙ & III

 3.4. Την κατανόηση του μηνύματος (τι ειπώθηκε;)

Κοιτάμε ξανά τα αρχεία με ή χωρίς ήχο. Τώρα πλέον χρειάζεται να επικεντρωθούμε στα βασικά σημεία.

Σχήμα 4. Βασικά σημεία

 
3.4. Ποιος είναι ο ρόλος και ποια η λειτουργία των εικόνων και των ήχων

Για να το επιτύχουμε, αρχικά κοιτάμε ξανά το αρχείο ή το σύνολο των αρχείων μαζί με τον ήχο. Για παράδειγμα, θέτουμε ερωτήσεις όπως:

• Πώς οι ηχητικές πηγές ενισχύουν το οπτικό ερέθισμα; Υπάρχουν επαναλήψεις; Ποιες επιπλέον πληροφορίες διατίθενται; Οι εικόνες ενισχύουν το μήνυμα;
• Στη συνέχεια, ακούμε και βλέπουμε ξανά το έγγραφο ή τα έγγραφα στην ολότητά τους. Τώρα χρειάζεται να τεθούν ερωτήσεις όπως:
• Τι προσφέρουν τα ηχητικά μηνύματα στο αρχείο; Εντάσσονται καλά στην ερευνητική εργασία;

Σχήμα 5. Περίληψη IV & V

 3.5. Το γλωσσικό περιεχόμενο

Στο στάδιο αυτό, η μελέτη του γλωσσικού περιεχομένου είναι απαραίτητη. Αν πρόκειται για οπτικοακουστικό αρχείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η μεταγραφή.

Σε ποιο είδος λόγου αναφερόμαστε;(αφηγηματικός, περιγραφικός, επεξηγηματικός, πληροφοριακός, διαλογικός, ποιητικός κλπ.).

Ποιο επαναλαμβανόμενο γλωσσικό περιεχόμενο αναμένει κανείς να βρει ανάλογα με το είδος του λόγου (τρόπος παρουσίασης, διήγησης, κ.ά ...);

Τι είδους χαρακτηριστικά γλώσσας μπορεί να αναμένουμε (π.χ. ενεστώτα της αφήγησης, χρόνους του παρελθόντος, κλπ ...);

Τα γλωσσικά χαρακτηριστικά του εγγράφου παρουσιάζουν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον από άποψη:

• λεξιλογική (λεξιλόγιο, εκφράσεις ...);
• γραμματική (χρόνοι και εγκλίσεις, χρήση αντωνυμιών ...);
• συντακτική (ερώτημα, συνδέσεις ...);
• φωνητική (τονισμός, προφορά ...);

Σχήμα 6. Περίληψη VΙ

 3.6. Προτάσεις για καλύτερη επεξεργασία των πολυτροπικών κειμένων

Κινητοποιήστε και κάνετε τους μαθητές σας να οικειοποιηθούν πραγματικές γνώσεις που σχετίζονται με το οπτικό, ακουστικό, οπτικοακουστικό αρχείο που υπάρχει.

• Βιβλιογραφική έρευνα πάνω στο υπό μελέτη αρχείο, εκτός της τάξης και πριν από το μάθημα (Internet, βιβλιοθήκη σχολείου, κ.ά).

Πληροφορηθείτε/Μάθετε για ________: ποια είναι τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα; Φέρτε τα ευρήματά σας στην τάξη.

• Ανταλλαγές σε μικρές ομάδες για πληροφορίες σχετικά με το θέμα.

Τι ξέρετε για ---------;

• Συζητήστε σε ζεύγη ή μικρές ομάδες τις προσωπικές σας εμπειρίες που σχετίζονται με το αντικείμενο του οπτικού – ακουστικού - οπτικοακουστικού αρχείου.
• Αναπτύξτε υποθέσεις σχετικά με το περιεχόμενο του αρχείου από τον τίτλο.

Τι σας θυμίζει ο τίτλος;

Ποια μπορεί να είναι τα θέματα που συζητήθηκαν σε σχέση με τον τίτλο της ερευνητικής εργασίας ---------;

4. Βήμα 2ο : Μελετώντας τους ήχους και τις εικόνες

Κατά το δεύτερο βήμα χρειάζεται να καθοριστεί ο τύπος του αρχειακού υλικού ή του πολυτροπικού κειμένου(Bourdieu 1965, Jost 2009, Balle 2011). Οι μαθητές περιγράφουν τι έχουν δει ή τι έχουν ακούσει από την εμπειρία τους ως (τηλε-) θεατές ή ως ακροατές. Από τα μη γλωσσικά στοιχεία που έχουν εντοπιστεί, οι μαθητές θέτουν υποθέσεις σχετικά με το περιεχόμενο ή το μήνυμα του οπτικού-ακουστικού υλικού. Ο εκπαιδευτικός ενθαρρύνει τους μαθητές να κάνουν μια προσεκτική παρατήρηση της εικόνας ή να επικεντρωθεί η ακρόασή τους στο ηχοτοπίο ή στον ήχο που ακούγεται χωρίς λόγια. Ο εκπαιδευτικός αναθέτει διάφορες εργασίες στις ομάδες, ανάλογα με τα πεδία ενδιαφερόντων του που ήδη έχει προσδιορίσει από το πρώτο βήμα και σημειώνει τις προτάσεις των μαθητών στον πίνακα για να διευκολύνει τη συγκέντρωση όλων των απόψεων και την πληρέστερη αξιοποίηση ανθρωπίνου δυναμικού. Το στάδιο αυτό μπορεί να ξεκινήσει με καταιγισμό ιδεών.

4.1. Μελετώντας τις εικόνες: μια σύντομη παρουσίαση

Επειδή μια εικόνα λέει όσα χίλιες λέξεις, όπως αναφέρει μια λαϊκή έκφραση, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά στην εικόνα και στις εικονικές αναπαραστάσεις. Η εικόνα παρουσιάζει, αφηγείται, εξηγεί, αντιλέγει, επιβεβαιώνει, "αποδεικνύει", ενθαρρύνει, παροτρύνει και εκφράζει. Γι' αυτό, καλό είναι ο εκπαιδευτικός, πριν προβεί σε άλλες ενέργειες για μια ουσιαστική και ποιοτική μελέτη, να προσδιορίσει τις παρακάτω ερευνητικές θεματικές.

Σχήμα 7. Θεματικές για την ανάλυση μιας εικόνας

Σχέδιο: Δ. Μακρή & Ι. Μακρής

4.2. Τα είδη της εικόνας

Υπάρχουν διάφορα είδη εικόνων (CNDP 2008 & CRDP- Grenoble), όπως για παράδειγμα:

α) Τα έργα τέχνης

Τα έργα τέχνης έχουν αισθητική, ως εκ τούτου παραπέμπουν στην ομορφιά, αγγίζουν ευαισθησίες και έχουν πλαστικότητα. Γι' αυτό η ανάλυσή τους είναι αναπόφευκτα υποκειμενική και αντιστοιχεί στη νοητική εικόνα του καλλιτέχνη. Τέλος, μια εικόνα τέχνης επικαλείται τεχνικές.

β) Η διαφημιστική εικόνα

Η διαφημιστική εικόνα έχει διττό σκοπό:

• Να γοητεύσει, χάρη στην αισθητική της ποιότητα και
• Να επηρεάσει

Γ) Η γελοιογραφία και τα κόμικς (Daniels 2010, Doizy 2010)

Αυτό το είδος της εικόνας κρύβει συχνά ένα σχέδιο, γιατί έχει ένα αρκετά βαθύ νόημα, ενώ παράλληλα διατηρεί μια πτυχή διασκέδασης.

4.3. Οι λειτουργίες της εικόνας

Είναι φανερό ότι η έννοια και η λειτουργία μιας εικόνας μπορεί να γίνει αντιληπτή με διαφορετικό τρόπο από τον καθένα μας. Συνεπώς, ένας μοναδικός και απλός ορισμός δε συνίσταται εύκολο στο να υπάρξει. Για τον λόγο αυτόν στη συνέχεια παρατίθενται επιλεκτικά κάποιες από τις λειτουργίες της εικόνας (CLEMI 2011).

Η εικόνα απεικονίζει, ως παράδειγμα για αυτήν τη λειτουργία αναφέρουμε :

• Τα κινούμενα σχέδια που είναι μέσο έκφρασης και απεικόνισης, περιέχουν όμως και αφηγηματικά στοιχεία (κείμενο - εικόνα).
• Το postcard το οποίο απεικονίζει, εικονογραφεί και διακοσμεί, μεταδίδει ένα μήνυμα που παλαιότερα ήταν χιουμοριστικό, ενώ σήμερα είναι τουριστικό.
• Τα κόμικς σε εφημερίδα, συνήθως αναφέρονται σε ένα γεγονός, θέτουν τον τόνο της εφημερίδας, μπορεί να πάνε πιο πέρα από τα λόγια, γιατί η λογοκρισία είναι λιγότερο ισχυρή και ο σχεδιαστής μπορεί να αφεθεί στην κριτική.
• Τις γκραβούρες που σατιρίζουν έναν χαρακτήρα, μια εκδήλωση ή μια κοινωνιολογική εικόνα.
• Τους λογότυπους οι οποίοι είναι κωδικοί που συνενώνουν αρκετά σημαίνοντα.
• Τα νομίσματα, συμπεριλαμβάνουν χαρακτικά, κώδικες και εικονογράμματα. Στα νομίσματα γίνεται συμβολική χρήση της εικόνας.
• Τα σχεδιαγράμματα, τα τεχνικά σχέδια, τους χάρτες (που απαιτούν βασικά μια γραμμική ανάγνωση).

Η εικόνα ενημερώνει, για παράδειγμα, αναφέρουμε:

• Την αφίσα που λειτουργεί και ως προπαγάνδα.
• Τη φωτογραφία η οποία βρίσκεται σε ρεπορτάζ, στις ειδήσεις, σε εικόνες σχεδιασμένες από υπολογιστή ή στις ψηφιακές εικόνες (όπως τροποποιήθηκαν από τον υπολογιστή) κ.ά.
• Τη διαφήμιση η οποία ενημερώνει, επικοινωνεί και προωθεί ένα προϊόν.

4.4. Τα τεχνικά στοιχεία μιας εικόνας

Για να μελετήσουμε τα τεχνικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν μια εικόνα χρειάζονται κάποιες βασικές γνώσεις φωτογραφίας (Αξαόπουλος et al. 2000, Βρεττάκος et. al. 2000).

Οι χρωματικοί συνδυασμοί μιας εικόνας δίνουν σημαντικές πληροφορίες. Τα χρώματα έχουν μια συμβολική λειτουργία, η οποία συνδέεται στον μέγιστο βαθμό με τα πολιτιστικά δεδομένα της εποχής και της περιοχής που δημιουργήθηκαν. Το χρώμα ως μέσο μετάδοσης πληροφορίας ή διέγερσης συναισθημάτων αποτελεί βασικό επικοινωνιακό εργαλείο με ευρεία χρήση. Ο συμβολισμός των χρωμάτων αναπτύσσει έννοιες και διαμορφώνει σημαινόμενα που ανάγονται σε συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς. Για παράδειγμα, το ίδιο χρώμα σε διαφορετικές κουλτούρες ερμηνεύεται και παραπέμπει σε διαφορετικούς συμβολισμούς. Έτσι το λευκό στον δυτικό πολιτισμό σημαίνει αθωότητα και καθαρότητα, αναφέρεται στο κενό, το άπειρο και το ανεξήγητο, ενώ χρησιμοποιείται για να εκφράσει την απόλυτη σιωπή. Στην Άπω Ανατολή το λευκό θεωρείται χρώμα πένθους, κάτι που στη Δύση συμβολίζεται αντιθέτως με το μαύρο χρώμα. Το λευκό σε συνδυασμό με το γαλάζιο θα παρέπεμπε σε εθνικούς συμβολισμούς έναν Έλληνα, ενώ δε θα είχε το ίδιο αποτέλεσμα σε άτομο διαφορετικής εθνικότητας.

• Ο φωτισμός μπορεί να προσδώσει έναν καλλιτεχνικό ή έναν ενημερωτικό χαρακτήρα.
• Το στιγμιότυπο δημιουργεί ένα στιγμιαίο και άμεσο αποτέλεσμα, μπορεί επίσης να συνδεθεί με έναν συμβολισμό.
• Η ταχύτητα καθορίζει τη σημασία των πλάνων. Μας επιτρέπει να διακρίνουμε τη διαφορά ανάμεσα στο φλου και στο καθαρό πλάνο, καθώς και το βάθος του πεδίου (για παράδειγμα, εάν η ταχύτητα είναι υψηλή, όλα τα σχέδια είναι σαφή: στιγμιαία). Στόχος της είναι να δημιουργήσει μια διάθεση και μια ατμόσφαιρα.
• Ο φακός με ή χωρίς ζουμ. Η κανονική προβολή αντιστοιχεί στο οπτικό πεδίο του ανθρώπινου ματιού. Σημαντική είναι επίσης η έννοια των εστιακών (δηλ. το μήκος του φακού). Το κανονικό μήκος φτάνει στα 50 mm, το μακρύ εστιακό μήκος είναι μέχρι 640 mm σε μήκος και το μικρό εστιακό μήκος είναι 35 mm ή και μικρότερο.

4.5. Τα πλαστικά στοιχεία μιας εικόνας

Για την ικανοποιητική μελέτη των πλαστικών στοιχείων μιας εικόνας υπάρχει εξαιρετικό υλικό στο διαδίκτυο (βλέπε βιβλιογραφία με ιστότοπους που περιέχουν μαθήματα κινηματογράφου από την Orange CinéHappy).

Η επιλογή του πλάνου

Η διαμόρφωση του πλάνου αντιστοιχεί στη διαίρεση του χώρου. Μόνο διαιρώντας τον χώρο πετυχαίνουμε διαφορετικά πλάνα, ή σκηνές εκτός πλάνου (για παράδειγμα, όταν η ματιά του πρωταγωνιστή είναι στραμμένη προς τα έξω το πλάνο αλλάζει). Το πλάνο δημιουργεί παράλληλα ένα πλαίσιο που προσαρμόζεται στις μορφές και στις εποχές: για παράδειγμα, το πλαίσιο δεν ήταν πάντα ορθογώνιο, όπως γίνεται στις μέρες μας. Κατά την Αναγέννηση, οι καλλιτέχνες προτιμούσαν το στρογγυλό ή το ωοειδές πλαίσιο.

Η επιλογή μιας κλίμακας για το πλάνο

Στο πολύ κοντινό πλάνο ο χαρακτήρας είναι εντελώς αποκομμένος από το πλαίσιο. Στο κοντινό πλάνο δημιουργείται ένας δραματικός τόνος ή παρουσιάζεται μια λεπτομέρεια (χρησιμοποιείται συχνά από την επιστήμη). Στο γενικό ή συνολικό πλάνο ο χαρακτήρας είναι ενταγμένος μέσα στο πλαίσιο. Υπάρχει επίσης το μισό πλάνο, το μέσο πλάνο -όπου ο χαρακτήρας στέκεται στο πλαίσιο- και άλλα πλάνα (όπως για παράδειγμα, αμερικάνικο πλάνο των ¾).

Η επιλογή της γωνίας λήψης

Δύο είναι οι βασικές επιλογές: η κατάδυση και η ανάδυση

Οι επιλογές φωτισμού

Η επιλογή του φωτός δίνει τον τόνο και την έκφραση σε μια φωτογραφική εικόνα. Το backlight (contre-jour) δημιουργεί ένα ποιητικό αποτέλεσμα.

Η επιλογή της σύνθεσης

H επιλογή της σύνθεσης μπορεί να είναι κυκλική ως σύμβολο της γλυκύτητας, της μητρότητας, της θηλυκότητας, τριγωνική, συμμετρική, σε γραμμές καθέτων, σε γραμμές φυγής ή πλαγιογραμμές, όπου το μάτι φέρεται σε ένα μόνο σημείο και, τέλος, σε γραμμές παράλληλες.

4.6. Τα ρητορικά στοιχεία μιας εικόνας

Για να μελετήσουμε μια εικόνα χρειάζεται να ανακαλύψουμε, επίσης, τα ρητορικά σχήματα που υπάρχουν και την καθορίζουν, όπως γίνεται αντίστοιχα και στον λόγο. Σύμφωνα με τη σημειωτική (Spitzer 1970, Kristeva 1980), κάθε φυσικό ερέθισμα (λέξεις, εικόνες, ήχοι, αντικείμενα κτλ.) μπορεί να ερμηνευθεί και να αποδώσει ένα συγκεκριμένο νόημα. Συνεπώς, μία πτυχή της έρευνας των μαθητών μας θα χρειαστεί να επικεντρωθεί στη σημειωτική θεωρία, τη ρητορική τέχνη (Corbett 1990, Harris, 2013) και την εφαρμογή τους στο συγκεκριμένο υπό μελέτη πολυτροπικό κείμενο. Aναφέρουμε ενδεικτικά ως παράδειγμα εφαρμογής τον τομέα της διαφήμισης, επειδή οι περισσότερες διαφημίσεις περιέχουν συνήθως έναν κώδικα γλωσσικό και έναν κώδικα «εικονικό» και έτσι, το σχήμα είναι σαφώς πιο ξεκάθαρο. Όμως, γενικότερα, μπορούμε να πούμε ότι οι εικόνες προσδιορίζονται από τα ίδια ρητορικά σχήματα που συναντάμε στον λόγο, δηλαδή, πιο συγκεκριμένα έχουμε:

Μεταφορά: Η μεταφορά εκφράζει το ανοίκειο σε όρους του οικείου, η εικόνα ταυτίζεται με ένα σύμβολο, π.χ., ένα αντικείμενο που συμβολίζει ένα άλλο αντικείμενο ή κάποιο πρόσωπο (για παράδειγμα, το τριαντάφυλλο μπορεί να συμβολίζει τη γυναίκα).

Συνεκδοχή: η εικόνα αποτελεί το μέρος που αντιπροσωπεύει το όλον (για παράδειγμα, το πανί δηλώνει το σκάφος).

Θέση-αντίθεση: μια εικόνα λειτουργεί επίσης μέσα από αντιθέσεις (χρωματικές, υφής, για παράδειγμα, σκληρό-μαλακό, κ.ά).

Ειρωνεία: η εικόνα χλευάζει.

Έλλειψη: η εικόνα παρουσιάζει ένα αντικείμενο αντί για κάποιον απόντα χαρακτήρα.

Υποκατάσταση: η εικόνα προκαλεί μια αντικατάσταση.

Μετωνυμία: η μετωνυμία βασίζεται στην εγγύτητα, είναι δηλαδή μια μορφή υποκατάστασης με γειτνίαση, το περιέχον για το περιεχόμενο (για παράδειγμα, το γυαλί για το ρόφημα).

Σύγκριση: Το συστατικό και το συγκρινόμενο είναι παρόντα στην εικόνα.

Επίσης, στις εικόνες μπορούμε να συναντήσουμε και άλλα ρητορικά σχήματα όπως, συμμετρία, επανάληψη ή συσσώρευση. Τέλος, καλό είναι να σημειώσουμε ότι διάφορα ρητορικά στοιχεία μπορούν να συνδυαστούν στην ίδια εικόνα.

Οι βασικοί προβληματισμοί και τα ερευνητικά ερωτήματα που αποσκοπεί να καλύψει η συγκεκριμένη ενότητα συνοψίζονται στα εξής:

• Ποιες είναι οι βασικές αρχές της σημειωτικής θεωρίας και πώς αυτές εφαρμόζονται στις εικόνες γενικά;
• Τι είναι η ρητορική τέχνη και πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα ρητορικά σχήματα σε μια εικόνα;
• Πώς επιδρούν τα ρητορικά σχήματα στη διαμόρφωση της στάσης των μαθητών απέναντι σε μια εικόνα ή σε μια εικονική αναπαράσταση;

Ας μην ξεχνάμε ότι οι εικόνες και οι εικονικές παραστάσεις παρουσιάζουν πολυσημία στην ερμηνεία.

Μια εικόνα μπορεί να δώσει νόημα, να προσανατολίσει, να αντιταχθεί, κλπ.. σε μια έννοια ή και να αφηγηθεί και σε αυτό βοηθούν σημαντικά τα ρητορικά σχήματα που αναπτύσσονται ή ενυπάρχουν. Επίσης, όταν θέλουμε να πετύχουμε ένα όλο και ένα πιο ακριβέστερο μήνυμα μπορούμε να μειώσουμε την ερμηνεία μιας εικόνας. Πιο συγκεκριμένα, αυτό μπορεί να γίνει: α) προσθέτοντας κείμενο, β) προσθέτοντας ένα σύμβολο, γ) προσθέτοντας κειμένο και σύμβολο δ) ενσωματώνοντας άλλες εικόνες (βλέπε ιστότοπο με Kuleshov Effect).

Σχήμα 8. Εννοιολογικός πίνακας με θέμα ανάλυση εικόνας

Σχέδιο: Δ. Μακρή & Ι. Μακρής

4.7. Προτάσεις

Η πρότασή μας για τον εκπαιδευτικό είναι:

α. Να αφήσει τους μαθητές να μελετήσουν το πολυτροπικό κείμενο χωρίς να έχουν ηχητικά ερεθίσματα, για να εστιάσουν την προσοχή τους αρχικά αποκλειστικά και μόνο στις εικόνες. Οι μαθητές μπορούν να κάνουν:

Διατύπωση υποθέσεων σχετικά με το είδος του εγγράφου:

Τι είδους έγγραφο μελετάτε; Πώς το καταλάβατε;

Προσδιορίστε τον τύπο του εγγράφου σε λίγα δευτερόλεπτα.

Περιγραφή των εικόνων. Στο σημείο αυτό, εάν θέλουμε να βοηθήσουμε τους μαθητές μας θέτουμε ανοιχτού τύπου ερωτήσεις:

Τι είδους εικόνα μπορείτε να εντοπίσετε;

Περιγράψτε τους ανθρώπους ή τα αντικείμενα που βλέπετε.

Πού έχουν κατά τη γνώμη σας γίνει οι λήψεις; Ποια είναι τα μέρη που απεικονίζονται;

Διατύπωση υποθέσεων με βάση τα συλλεχθέντα στοιχεία:

Ποιες υποθέσεις μπορείτε να κάνετε σχετικά με το περιεχόμενο του εγγράφου;

Κατά τη γνώμη σας, τι μας δείχνουν οι χαρακτήρες;

β. Να προτρέψει τους μαθητές να εργαστούν πάνω στα ακουστικά ερεθίσματα (ήχοι χωρίς λόγια: φωνή, μουσικές, θόρυβοι, ηχητική ατμόσφαιρα). Οι μαθητές μπορούν να κάνουν:

Διατύπωση υποθέσεων σχετικά με το είδος του εγγράφου:

Τι είδους έγγραφο μελετάτε; Πώς το καταλάβατε;

Προσδιορίστε τον τύπο του εγγράφου σε λίγα δευτερόλεπτα.

Αναγνώριση του ηχητικού τοπίου:

Ποιες πληροφορίες σας δίνει η μουσική;

Τι ήχους ακούτε; Πόσες φωνές ακούτε;

Τι πληροφορίες σας δίνουν αυτές οι φωνές για τους ανθρώπους που μιλούν;

Πώς μιλούν; Είναι όλοι στην ίδια διάθεση;

Διατύπωση υποθέσεων για την κατάσταση της επικοινωνίας από τα συλλεχθέντα στοιχεία:

Από τους ήχους που ακούτε, πώς φαντάζεστε το τοπίο;

Πώς θα περιγράφατε την κατάσταση;

γ. Να παρακολουθήσει βοηθώντας επικουρικά τους μαθητές που εργάζονται πάνω στα πολυτροπικά κείμενα του πεδίου ενδιαφέροντός τους σύμφωνα με τη θεωρητική προσέγγιση του Apter (βλ. σχήμα 1):

Τι είδους έγγραφο μελετάτε; Πώς το καταλάβατε; Τι προσδίδει στην ερευνητική εργασία ο τύπος του κειμένου αυτού;

Προσδιορίστε τον τύπο του εγγράφου με λίγα λόγια.

5. Βήμα 3ο : Συνολική κατανόηση του/των πολυτροπικών κειμένων

Αυτό το βήμα επιτρέπει να ελεγχθούν οι ηχητικές ή/και οι οπτικές υποθέσεις (βήμα 2) και ως εκ τούτου να προσδιοριστούν οι βασικές ιδέες που έχουν καθοριστεί σύμφωνα με τα πεδία ενδιαφερόντων της θεωρίας του Apter (βλ. σχήμα 1). Πιο συγκεκριμένα, τίθενται οι στόχοι έτσι ώστε οι διαφορετικές ομάδες των μαθητών να επικεντρωθούν συμπληρωματικά πάνω στις πληροφορίες που διαθέτουν. Η συγκέντρωση και η ανταλλαγή των πληροφοριών επιτρέπουν τη συλλογική διατύπωση του μηνύματος και προκαλούν αύξηση των παλινδρομήσεων βάσει του θεωρητικού μας πλαισίου. Οι δραστηριότητες αυτές αποτελούν ευκαιρία για ανταλλαγές μεταξύ των μαθητών και βοηθούν ώστε να διατηρηθεί αμείωτο το ενδιαφέρον της τάξης.

Ο εκπαιδευτικός μπορεί να θέσει τους εξής στόχους:

Στόχοι

Στη συνέχεια, παραθέτουμε φύλλα εργασίας για τους μαθητές με ποικίλες εφαρμογές.

Τα φύλλα αυτά είναι ενδεικτικά και λειτουργούν ως σχεδιάγραμμα για να εργαστούν οι μαθητές στο προς μελέτη υλικό. Φυσικά ο ίδιος ο εκπαιδευτικός μπορεί να σχεδιάσει τα δικά του φύλλα εργασίας, κρατώντας κάποιες θεματικές από τα προτεινόμενα δικά μας φύλλα ή φτιάχνοντας δικά του.

Σχήμα 9. Φύλλο Εργασίας Νο 1 με θέμα «σύγκριση ταινιών»

Σχέδιο: Δ. Μακρή & Ι. Μακρής

Σχήμα 10. Φύλλο Εργασίας Νο 2 με θέμα «εξεύρεση ομοιοτήτων & διαφορών»

Σχέδιο: Δ. Μακρή & Ι. Μακρής

Σχήμα 11. Φύλλο Εργασίας Νο 3 με θέμα «ανάλυση διηγήματος"

Σχέδιο: Δ. Μακρή

Σχήμα 12. Φύλλο Εργασίας Νο 4 με θέμα "μελέτη προσώπου (ήρωα)"

Σχέδιο: Δ. Μακρή & Ι. Μακρής