Διαφοροποίηση της διδασκαλίας με χρήση της εννοιολογικής χαρτογράφησης: τα διδακτικά σενάρια των εκπαιδευτικών

3. Η εννοιολογική χαρτογράφηση ως εργαλείο διαφοροποίησης της διδακτικής πρακτικής

3. 1. Τα συστατικά στοιχεία ενός εννοιολογικού χάρτη

Ο εννοιολογικός χάρτης αποτελεί μια διαγραμματική αναπαράσταση των συνδέσεων μεταξύ δύο ή περισσότερων εννοιών με τη μορφή προτάσεων, που έχει ως σκοπό να προβάλει και να αναδείξει τις συνδέσεις και τις σχέσεις μεταξύ των εννοιών. Η διαδικασία κατασκευής ενός εννοιολογικού χάρτη ονομάζεται εννοιολογική χαρτογράφηση και θεωρείται ως μία από τις πιο διαδεδομένες διεθνώς στρατηγικές που χρησιμοποιούνται για τις σχηματικές αναπαραστάσεις εννοιών τις τελευταίες δεκαετίες. Η αρχική της σύλληψη οφείλεται στον J. Novak (Novak & Gowin 1984, Novak 1998), ενώ η ανάπτυξή της βασίζεται στα πορίσματα της γνωστικής ψυχολογίας για την οικοδόμηση της γνώσης (Βοσνιάδου 2001) και στη θεωρία της ουσιαστικής μάθησης του Ausubel (Ausubel et al. 1978)¹.

Στόχος μιας εννοιολογικής χαρτογράφησης είναι να δώσει απάντηση σε ένα συγκεκριμένο ερώτημα εστιασμού (Cañas et al. 2003), στη βάση του οποίου ξεκινούν να αναλύονται, να συσχετίζονται, να επιμερίζονται κ.λπ. οι συνδεόμενες έννοιες σε διάφορα επίπεδα. Έτσι, με αφετηρία μία κεντρική έννοια (Βλ. για παράδειγμα στο Σχ. 1 την έννοια Εννοιολογικός χάρτης), η εννοιολογική χαρτογράφηση ενσωματώνει τα εξής στοιχεία:

• κόμβους (συνδεόμενες φράσεις, λέξεις, σχέσεις ή έννοιες, π.χ. Νοητική δομή, Σχεσιακή δομή, Διάγραμμα), που αναπαριστώνται με κύκλους, ελλείψεις ή παραλληλόγραμμα
• συνδέσμους (γραμμές, βέλη)
• ετικέτες (π.χ. Είναι, Αποκαλύπτει, Χρησιμοποιείται για, Δηλώνει)
• προτάσεις, οι οποίες σχηματίζονται από τον συνδυασμό των παραπάνω στοιχείων (Έννοια – Σύνδεσμος με Ετικέτα – Έννοια) για τη διαμόρφωση του νοήματος (π.χ. Ο εννοιολογικός χάρτης είναι διάγραμμα).

Η σχηματική σύνδεση των εννοιών ακολουθεί ορισμένους κανόνες που απορρέουν από τις θεωρίες μάθησης και εκφράζουν σχέσεις ιεραρχίας, αιτιώδους σύνδεσης, διαφοροποίησης, αντίθεσης κ.λπ. (Novak & Gowin 1984, Novak 1998).

Ανάλογα με το πλαίσιο διδακτικής αξιοποίησής τους, οι εννοιολογικοί χάρτες μπορούν να χρησιμεύσουν ως διδακτικά εργαλεία μάθησης με νόημα, αξιολόγησης ή μεταγνώσης (Γρηγοριάδου κ.ά. 2005, Novak & Cañas 2008) (Βλ. Σχ. 1).

Σχ. 1. Τα συστατικά στοιχεία και η λειτουργία του εννοιολογικού χάρτη ως μαθησιακού εργαλείου

Στους εννοιολογικούς χάρτες οι έννοιες κατά κανόνα αναπαριστώνται σε μία ιεραρχική δομή. Οι πιο γενικές, σημαντικές και αφηρημένες έννοιες βρίσκονται στην κορυφή του χάρτη, ενώ σε κατώτερα επίπεδα τοποθετούνται οι λιγότερο γενικές έννοιες, που αναλύουν και συγκεκριμενοποιούν τις πρώτες. Η κατασκευή ενός εννοιολογικού χάρτη περιλαμβάνει τα εξής βήματα:

• Διατύπωση μιας ερώτησης εστίασης
• Προσδιορισμός των κεντρικών εννοιών του χάρτη
• Κατασκευή του αρχικού χάρτη
• Προσδιορισμός των σύνθετων συνδέσεων του χάρτη
• Αναθεώρηση και βελτίωση του χάρτη σε ό,τι αφορά τις έννοιες, τη θέση τους και τις σχέσεις μεταξύ τους².

Σε ό,τι αφορά τα είδη τους, οι εννοιολογικοί χάρτες διακρίνονται ως εξής:

• Ιεραρχικός χάρτης, όπου οι έννοιες συνδέονται ιεραρχικά και το τελικό διάγραμμα αναπαριστά τις κατηγορικές σχέσεις μεταξύ τους.
• Δικτυωτός χάρτης ή χάρτης τύπου ιστού, που μοιάζει με τον ιστό της αράχνης (βελτιωμένη μορφή του αποτελεί ο χάρτης οργάνωσης).
• Διάγραμμα ροής, όπου οι έννοιες έχουν μία γραμμική-σειριακή διάταξη για να εμφανίσουν αιτιώδεις σχέσεις εξελισσόμενες στον χρόνο.
• Συστημικός χάρτης, ο οποίος έχει την ίδια δομή με το διάγραμμα ροής, αλλά επιπλέον περιλαμβάνει εισόδους και εξόδους.

Σχ. 2. Είδη εννοιολογικού χάρτη

Για την κατασκευή εννοιολογικών χαρτών μπορούν να χρησιμοποιηθούν εργαλεία διαγραμματικών αναπαραστάσεων όπως το Visio, το SmartDraw ή ακόμα και το σχεδιαστικό εργαλείο του Microsoft Word. Σε πιο υψηλό επίπεδο, μπορούν να χρησιμοποιηθούν εργαλεία γραφικών αναπαραστάσεων που υποστηρίζουν ειδικές τεχνικές για τη δημιουργία διαγραμμάτων συγκεκριμένου τύπου (βλ. σχετικές ιστοσελίδες στη βιβλιογραφία).

Ποιος είναι όμως ο ρόλος που μπορεί να παίξει η εννοιολογική χαρτογράφηση στη διαφοροποίηση της διδασκαλίας;

3. 2. Ο ρόλος της εννοιολογικής χαρτογράφησης στη διαφοροποίηση της διδασκαλίας

Οι εννοιολογικοί χάρτες διαθέτουν μια δυναμική η οποία διαφέρει από εκείνην των γλωσσικών κειμένων. Χάρη στην πολυτροπικότητά τους, δημιουργούν πλαίσια αναπαράστασης της γνώσης στα οποία μπορούν να συσχετίζονται ποικίλοι κώδικες επικοινωνίας: γραπτός λόγος, εικόνες, φωτογραφίες, σχέδια, διαγράμματα, χρώματα, ήχοι, ψηφιακά κείμενα. Έτσι, σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής σημειωτικής και της πολυτροπικότητας (Kress & Van Leeuwen 2001), οι εννοιολογικοί χάρτες συγγενεύουν με την εικόνα ως σύστημα δομικών στοιχείων για την αναπαράσταση του κόσμου και ως κοινωνικό πεδίο παραγωγής νοήματος. Καθώς αποτελούν οργανωτικά σύνολα σημειωτικών πόρων, θα λέγαμε ότι, όπως και η εικόνα, δημιουργούν πεδία για προσωπικές μορφές κατανόησης, ερμηνείας και αξιολόγησης του κόσμου οι οποίες χαρακτηρίζονται από «οικονομία προσοχής». Πιο συγκεκριμένα, ως εργαλεία αναπαράστασης εννοιών, κοινωνικής εμπειρίας και πολιτισμικών αξιών, οι εννοιολογικοί χάρτες εγκαθιδρύουν ιδιαίτερες μορφές υποκειμενικότητας, δίνουν αφορμές για κριτική και δημιουργική σκέψη και αποτελούν «όχημα» για την αναπαράσταση γνώσεων, αντιλήψεων, στάσεων και αξιών (Dimitriadou et al. 2011). Με την έννοια αυτή, βοηθούν στην απομάκρυνση από την τυποποίηση και τον φορμαλισμό στην παραγωγή της γνώσης, άρα ευνοούν τη διαφοροποίηση στην έκφραση και την επικοινωνία.

Στα πλεονεκτήματα της εννοιολογικής χαρτογράφησης περιλαμβάνονται:

• η δυνατότητα οπτικοποίησης ενός αντικείμενου, μιας κατηγορίας αντικειμένων, μιας διαδικασίας ή μιας ιδέας, με αποτέλεσμα τη συγκεκριμενοποίηση και τη δυνατότητα ανάκλησης του αφηρημένου.
• η δυνατότητα εννοιοκεντρικής προσέγγισης της γνώσης μέσα από ενδο-κλαδικούς και δια-κλαδικούς συσχετισμούς.
• η δυνατότητα δόμησης και συστηματοποίησης εννοιών (εποικοδομιστική μάθηση) που στοχεύουν στον εντοπισμό παραλληλισμών, συγκρίσεων, διαφορών κ.λπ. με τρόπο σαφή και εύληπτο.
• η απομάκρυνση από τη μηχανιστική μάθηση (αποστήθιση).
• η δυνατότητα διερεύνησης των αντιλήψεων του μαθητή (αξιολόγηση), με στόχο τη βελτίωση ή αναθεώρησή τους.
• η δυνατότητα για παρακολούθηση και κατανόηση της ίδιας της διαδικασίας μάθησης (μεταγνώση) αλλά και για αυτοαξιολόγηση και αυτοδιόρθωση.
• η αξιοποίηση σημειωτικών συστημάτων για αναπαράσταση της γνώσης (εικόνων, σχημάτων, διαγραμμάτων κ.λπ.).
• η ανάπτυξη δεξιοτήτων κριτικής σκέψης υψηλής τάξεως (ανάλυση, σύνθεση, αξιολόγηση) αλλά και δημιουργικότητας από τους μαθητές.
• οι ευκαιρίες αξιοποίησης γλωσσικών δεξιοτήτων με στόχο την ακριβολογία και τη σαφήνεια.
• η δυνατότητα σύνδεσης της διδασκαλίας με τις ΤΠΕ.
• η δυνατότητα επιδίωξης της ανεξάρτητης μάθησης.

Η τεχνική της εννοιολογικής χαρτογράφησης βασίζεται στη διαλογική και επιχειρηματολογική φύση της σκέψης, χάρη στην οποία οι έννοιες αποκτούν το πλήρες νόημά τους μέσα σε πλαίσια σχέσεων (κρίσεις, γενικεύσεις, σχήματα). Έτσι προκύπτει η δομική γνώση, που έχει ως περιεχόμενο τους εννοιολογικούς σχηματισμούς και τις μεταξύ τους σχέσεις, όπως βέβαια τις αντιλαμβάνεται το άτομο (Ματσαγγούρας 2001: 106-114). Καθώς αποτελούν σχήματα, τα οποία αντιστοιχούν σε ανώτατου επιπέδου νοητικές κατασκευές, οι εννοιολογικοί χάρτες αναδεικνύουν τη δομή συγκεκριμένων εννοιών και τον τρόπο με τον οποίον αυτές εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχέσεων με άλλες συναφείς έννοιες. Εκφράζουν επομένως τη δομή που έχει προσδώσει το άτομο στις γνώσεις του, οι οποίες με τη σειρά τους αποκτούν νόημα μέσα από τη συσχέτιση μεταξύ των εννοιών και των εννοιολογικών σχημάτων. Όλες οι παραπάνω λειτουργίες αντιστοιχούν σε πρακτικές διαφοροποίησης της διδασκαλίας, καθώς δίνουν στο άτομο την ευκαιρία να εκφραστεί και να αποτυπώσει τις νοητικές του αναπαραστάσεις για κάποιο θέμα ανάλογα με τη μαθησιακή ετοιμότητα, τα ενδιαφέροντα, τις κλίσεις και τις δεξιότητές του.

Η αποτύπωση των εννοιών και των δομικών σχέσεων μεταξύ των εννοιών μέσα από τους εννοιολογικούς χάρτες ενισχύει τη μνήμη, προωθεί την κατανόηση και διευκολύνει τη μετατροπή της δηλωτικής σε διαδικαστική γνώση. Οι εννοιολογικοί χάρτες λειτουργούν ως πλαίσια επεξεργασίας πληροφοριών αλλά και ως πλαίσια αναζήτησης νέων πληροφοριών. Ακόμη, ενισχύουν τη μάθηση του πληροφοριακού περιεχομένου των κειμένων, διευκολύνουν την επικοινωνία κατά τη συνεργατική μάθηση και αποτελούν «σκαλωσιά» (O' Donnell et al. 2002, Bowe 2005) για τη συγκρότηση της γνώσης, ιδιαίτερα για μαθητές που είτε δεν έχουν προηγούμενες γνώσεις πάνω στο υπό πραγμάτευση αντικείμενο είτε παρουσιάζουν μαθησιακές δυσκολίες. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι εννοιολογικοί χάρτες είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικοί, όταν συνδυάζονται με διδασκαλία που έχει μορφή διάλεξης (O' Donnell et al. 2002).

Προεκτείνοντας τις παραπάνω συνέπειες, θα λέγαμε ότι η πρακτική της εννοιολογικής χαρτογράφησης καλλιεργεί μία διάσταση περιεχομένου της επικοινωνίας που ο Kress ονομάζει «σχέδιο» (Kress 2004: 120), καθώς αναφέρεται στον συσχετισμό σημειωτικών στοιχείων για τη δημιουργία συστημάτων παραγωγής νοήματος. Το σχέδιο αποτελεί σημαντική έννοια-κλειδί για τις διαδικασίες κατασκευής και αναπλαισίωσης της γνώσης, καθώς μέσα από αυτό οι μαθητές ή οι εκπαιδευτικοί-σχεδιαστές κατασκευάζουν «νόημα» με τη χρήση ποικίλων σημειωτικών κωδίκων: επιλέγουν λέξεις, εικόνες ή άλλους σημειωτικούς πόρους, τους συνδυάζουν μεταξύ τους και δημιουργούν αναπαραστάσεις του κόσμου που αντιστοιχούν κάθε φορά στο υπό πραγμάτευση γνωστικό αντικείμενο. Η ικανότητα αντίληψης των νοηματοδοτήσεων που πηγάζουν από ποικίλους σημειωτικούς πόρους, οι δεξιότητες σχεδιασμού για τη δημιουργία νοήματος μέσα από τη χρήση πολυτροπικών κειμένων και η δυνατότητα αναπλαισίωσης της γνώσης με χρήση ευέλικτων διδακτικών πρακτικών συνάδουν με τις αρχές της διαφοροποιημένης διδασκαλίας. Συγκεκριμένα, συνάδουν με τις επιδιώξεις της για μεγιστοποίηση των κινήτρων μάθησης, της αυτενέργειας, της γνωστικής και μεταγνωστικής ανάπτυξης και της επίδοσης κάθε μαθητή, ανάλογα με τη μαθησιακή του ετοιμότητα, τα ενδιαφέροντα και το μαθησιακό του προφίλ (Βλ το προηγούμενο υποκεφάλαιο).

3.3. Τρόποι αξιοποίησης των εννοιολογικών χαρτών

Οι εννοιολογικοί χάρτες μπορούν να αξιοποιηθούν στην κατεύθυνση της διαφοροποίησης της διδασκαλίας με πολλούς τρόπους, σε επίπεδο ατομικό ή ομαδοσυνεργατικό. O χάρτης μπορεί να είναι (i) δομημένος και σχεδιασμένος από τον διδάσκοντα, (ii) ημιδομημένος από τον διδάσκοντα ή/και (iii) να σχεδιάζεται από τον ίδιο τον εκπαιδευόμενο, με στόχο την ενεργοποίηση και την εμπλοκή του σε μια ανακαλυπτική διαδικασία μάθησης (Γρηγοριάδου κ.ά. 2005). Ιδού μερικά παραδείγματα:

• Δίνεται ένας ελλιπής εννοιολογικός χάρτης και ζητείται να συμπληρωθούν τα κενά του.
• Δίνεται ένας κατάλογος εννοιών και ζητείται να δημιουργηθεί ο εννοιολογικός τους χάρτης.
• Δίνεται ένα κείμενο που περιέχει έννοιες και ζητείται να δημιουργηθεί ο αντίστοιχος εννοιολογικός χάρτης.
• Δίνεται ένας εννοιολογικός χάρτης και ζητείται να «μεταφραστεί» σε κείμενο.
• Δίνεται ένας κατάλογος εννοιών και οι μαθητές επιλέγουν τις έννοιες που χρειάζονται για να φτιάξουν έναν εννοιολογικό χάρτη εστιασμένο σε συγκεκριμένο θέμα.
• Δίνεται ένας κατάλογος εννοιών και συνδέσεων και ζητείται να δημιουργηθεί ένας εννοιολογικός χάρτης που να απορρέει από αυτές.

3.4. Επιδιώξεις, προϋποθέσεις και περιορισμοί της εννοιολογικής χαρτογράφησης

Οι στρατηγικές διαφοροποίησης της διδασκαλίας μέσα από τη χρήση εννοιολογικών χαρτών επιδιώκουν τη διεπιστημονική συσχέτιση μεταξύ των γνωστικών αντικειμένων και τον μετασχηματισμό της ακαδημαϊκής σε σχολική γνώση, τη βαθύτερη κατανόησή της, αλλά και τη διευκόλυνση των μαθητών για την ανάδυση των νοητικών τους αναπαραστάσεων. Βασική επιδίωξη είναι το αντικείμενο της μάθησης να έχει νόημα, δηλαδή βαθιά και προσωπική σημασία για τον μαθητή, καθώς συσχετίζεται με αναπαραστάσεις, έννοιες και προτάσεις που προϋπάρχουν στη γνωστική δομή του• επίσης, να κινητοποιεί το ενδιαφέρον του και να τον βοηθά στη συγκρότηση, την κατανόηση, τη συγκράτηση και τη χρήση της γνώσης σε σύνθετες καταστάσεις μάθησης. Έτσι προκύπτει η ουσιαστική μάθηση, η οποία υπερβαίνει το επίπεδο πρόσκτησης της πληροφορίας με επιφανειακό ή αυθαίρετο τρόπο και φτάνει σε οργανωτικές, αναλυτικές και παραγωγικές διαδικασίες, επίλυση προβλημάτων και λήψη αποφάσεων (Ausubel et al. 1978).

Η εφαρμογή της εννοιολογικής χαρτογράφησης βοηθά στην αποτελεσματική διδασκαλία, την αξιολόγηση, τη μεταγνώση, αλλά και την ανάπτυξη της δημιουργικής σκέψης των μαθητών. Ο εννοιολογικός χάρτης μπορεί να παίξει τον ρόλο του «προ-οργανωτή» για γνωστικές δομές οι οποίες εμπλουτίζουν, αναλύουν και προεκτείνουν το νόημα ενός συγκεκριμένου θεματικού πεδίου, αλλά και ως εργαλείο αξιολόγησης του βαθμού κατανόησης συγκεκριμένων εννοιών και εννοιολογικών συστημάτων (Ausubel et al. 1978, Γρηγοριάδου κ. ά. 2003). Η αξιολόγηση της κατανόησης αυτής μπορεί να προκύπτει μέσα από μια διαδικασία αξιολόγησης του εννοιολογικού χάρτη. Ως κριτήρια μπορούμε να θέσουμε τον αριθμό των εννοιών, τον αριθμό των συνδέσεων, την ορθότητα των συνδέσεων, τη γλωσσική επάρκεια των συνδέσεων, τη ροή του χάρτη κ.λπ. (Κουφού 2011: 34-40).

Σε ό,τι αφορά τις διαδικασίες μεταγνώσης, ο ίδιος ο μαθητής μπορεί να χρησιμοποιήσει την εννοιολογική χαρτογράφηση προκειμένου να παρακολουθεί τις αλλαγές στις αντιλήψεις του. Αναφορικά με τα φυσικά φαινόμενα, για παράδειγμα, μπορεί να αλλάξουν οι αντιλήψεις που έχει για την εξάτμιση, τη δύναμη κ.λπ. Για την παρακολούθηση μιας τέτοιας αλλαγής, μπορεί ο μαθητής πάνω σε έναν εννοιολογικό χάρτη να συνδέσει τη νέα με την προϋπάρχουσα γνώση του.

Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν και στις προηγούμενες παραγράφους, η τεχνική της εννοιολογικής χαρτογράφησης είναι μία δημοφιλής πρακτική στον χώρο της εκπαίδευσης για τρεις τουλάχιστον λόγους: α) επειδή η εικονιστική αναπαράσταση της γνώσης συνήθως λειτουργεί αποτελεσματικότερα από ό,τι τα παραδοσιακά γλωσσικά κείμενα, β) επειδή οι εννοιολογικοί χάρτες διευκολύνουν την ανάπτυξη πρακτικών διαφοροποίησης της διδασκαλίας και γ) επειδή η τεχνολογική πρόοδος στην καταγραφή της οπτικής πληροφορίας καθιστούν τις οπτικές ή γλωσσικές αναπαραστάσεις εύκολα εφαρμόσιμες και οικονομικές (για παράδειγμα, βλ. τα λογισμικά εννοιολογικής χαρτογράφησης)³.

Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι η τεχνική της εννοιολογικής χαρτογράφησης ενέχει και κάποιους περιορισμούς. Οι εννοιολογικοί χάρτες σε καμία περίπτωση δεν ακυρώνουν το γραπτό κείμενο, καθώς εκεί βρίσκεται ο πλούτος, η αισθητική και η πληρότητα του λόγου με τον οποίο εκφραζόμαστε και επικοινωνούμε ως κοινωνικά υποκείμενα. Εξάλλου, σε μια πρόχειρη ή ατυχή ή στρεβλή εκδοχή τους, υπάρχει κίνδυνος οι εννοιολογικοί χάρτες να δημιουργήσουν εθισμό σε μια συγκεκριμένη αισθητική, η οποία χαρακτηρίζεται από ευκολία, εντυπωσιασμό και μειωμένη προσπάθεια.