Εκπαιδεύοντας τους εκπαιδευτικούς στην πρόληψη της βίας των παιδιών

Β. Εφαρμογή του Προγράμματος «ACT/ ΜΜΜΕ-ΒΙΑΣ»

Γενικές αρχές του προγράμματος

Το πρόγραμμα «ACT/ΜΜΜΕ-ΒΙΑΣ» εστιάζει εξειδικευμένα -με συγκεκριμένες προσεγγίσεις και μεθόδους- στην πρώιμη πρόληψη της βίας και στην πρώιμη παρέμβαση, καθώς αναφέρεται σε παιδιά από 0-8 ετών. Η διάρκεια του προγράμματος είναι οκτώ εβδομάδες και ο αριθμός των ατόμων σε κάθε ομάδα είναι από 10 έως 20 άτομα. Η όλη φιλοσοφία του προγράμματος, το υλικό και η εκπαίδευση που παρέχει βασίζονται στην επιστημονική και εμπειρική γνώση ότι η βίαιη συμπεριφορά μαθαίνεται, κατά το πλείστον, πολύ ενωρίς στην παιδική ηλικία, από 0-8 ετών, από τις συμπεριφορές και στάσεις των ενηλίκων, καθώς και από τις αντίστοιχες προβαλλόμενες στάσεις και συμπεριφορές στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας. Επομένως, οι βίαιες συμπεριφορές των παιδιών μπορεί, επίσης, να προβλεφθούν και να προληφθούν με έγκαιρη και έγκυρη παρέμβαση, μέσω της ειδικής εκπαίδευσης των ενηλίκων που φροντίζουν και ασχολούνται καθ' οιονδήποτε τρόπο με μικρά παιδιά στις διάφορες κοινωνικές δομές. Η εκπαίδευση του προγράμματος είναι βιωματική και μέσα από αυτήν επιδιώκουμε την παροχή γνώσεων, την αλλαγή των στάσεων και την τροποποίηση της συμπεριφοράς των συμμετεχόντων στο πρόγραμμα (Γεώργας 1995). Η παροχή γνώσεων αντλεί πληροφορίες από την εξελικτική ψυχολογία και πιο συγκεκριμένα εστιάζει στη μετάδοση των αναγκαίων γνώσεων για την κατανόηση των αναπτυξιακών σταδίων των παιδιών σε όλους τους τομείς της ανάπτυξης (γνωστικό, συναισθηματικό, κοινωνικό) και των αντίστοιχων (σε κάθε αναπτυξιακό στάδιο) συμπεριφορών των παιδιών. Επίσης, οι συμμετέχοντες μαθαίνουν να εντοπίζουν και να κατανοούν τα αίτια και τις συνθήκες που προκαλούν τις 'δύσκολες συμπεριφορές' των παιδιών και οδηγούν στη χρήση βίας, αλλά και να υιοθετούν τους ενδεδειγμένους θετικούς τρόπους διαπαιδαγώγησης για την πρόληψη και αντιμετώπιση της βίας. Το εκπαιδευτικό υλικό εμπεριέχεται σε εγχειρίδια και σε φυλλάδια που δίνονται στους συμμετέχοντες καθ' όλη τη διάρκεια του προγράμματος (Γιώτσα & Πρώιος 2013). Ο συντονιστής για την ανάπτυξη της δυναμικής της ομάδας λαμβάνει υπόψη του το στάδιο εξέλιξης της ομάδας (προσανατολισμού, σύγκρουσης, σύνθεσης, απόδοσης) (Γιώτσα & Ζεργιώτης 2007) και επιλέγει τις προτεινόμενες βιωματικές ασκήσεις κατάλληλα προσαρμοσμένες στο στάδιο εξέλιξης της ομάδας και στη θεματολογία που πραγματεύεται κάθε συνάντηση.

Δομή των συναντήσεων

Κάθε συνάντηση διαρκεί δύο ώρες έχει την ακόλουθη δομή: στην αρχή γίνεται μια βιωματική άσκηση προθέρμανσης της ομάδας, ώστε τα μέλη της ομάδας να επικοινωνήσουν με τα άλλα μέλη και να γίνει σύνδεση με τη θεματολογία της προηγούμενης συνάντησης. Το επόμενο βήμα αφορά στο σκοπό της εκάστοτε συνάντησης και στη θεωρητική παρουσίαση του θέματος από τον συντονιστή. Ακολουθεί συζήτηση με τα μέλη της ομάδας για τα παιδιά/μαθητές τους και τον εαυτό τους (αυτοαναφορικό στοιχείο). Στη συνέχεια, δίνονται βιωματικές ασκήσεις για την εμβάθυνση και την κατανόηση του θεωρητικού μέρους, με απώτερο σκοπό τη συναισθηματική κινητοποίηση των μελών και τη μελλοντική τροποποίηση της συμπεριφοράς τους (Γεώργας 1995, Γιώτσα & Ζεργιώτης 2007). Ακολουθεί ανακεφαλαίωση και σύνοψη της συνάντησης. Στο κλείσιμο, δίνονται ειδικά φυλλάδια με ερωτήσεις και ασκήσεις εφαρμογής, τα οποία οι συμμετέχοντες συμπληρώνουν στο σπίτι τους για την εβδομάδα που πέρασε και επεξεργάζονται στην ομάδα με τον συντονιστή την επόμενη φορά. Στο τέλος κάθε ενότητας, δίνονται ερωτήσεις αποτίμησης της ενότητας, με εστιασμό σε τρία πράγματα που συγκράτησαν από την ενότητα και που κατά την προσωπική τους άποψη είναι τα πλέον σημαντικά για την εφαρμογή του προγράμματος στην οικογένειά τους ή/και στην τάξη τους (αν είναι εκπαιδευτικοί). Οι συμμετέχοντες συμπληρώνουν, επίσης, ερωτηματολόγιο για τις στάσεις των μελών σε θέματα πειθαρχίας πριν και μετά τη συμμετοχή τους στην ομάδα.

Εφαρμογή του προγράμματος σε εκπαιδευτικούς

Δείγμα

Το πρόγραμμα ACT/MMME-Βίας εφαρμόσθηκε σε δείγμα έντεκα εκπαιδευτικών του Ζαννείου Ιδρύματος Παιδικής Προστασίας και Αγωγής Εκάλης. Το Ζάννειο Ίδρυμα είναι ένα κέντρο παιδικής προστασίας που φιλοξενεί παιδιά σχολικής ηλικίας, των οποίων οι οικογένειες αντιμετωπίζουν οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Ο συνολικός αριθμός των ατόμων που συμμετείχαν στο πρόγραμμα ανέρχεται σε 11 εκπαιδευτικούς. Η ηλικία των συμμετεχόντων κυμαίνεται από 25 έως 42 ετών (Μ = 20.8, s = 4.37). Όσον αφορά στο φύλο, 4 (36,4%) είναι άνδρες και 7 (63,6%) είναι γυναίκες. Οι ηλικίες των μαθητών τους κυμαίνονται από 6 έως 10 ετών.

Θεματολογία

Στις οκτώ συναντήσεις του προγράμματος τα θέματα που αναπτύχθηκαν αφορούσαν στη μετάδοση γνώσεων σε θέματα όπως: οι παράγοντες που οδηγούν στη βία, οι ρόλοι που αναλαμβάνουν τα παιδιά όταν εμπλέκονται σε περιστατικά βίας, οι συνέπειες της βίας στη ζωή των παιδιών, τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά κάθε ηλικίας, η επίδραση των ΜΜΕ στην ανάπτυξη βίαιων συμπεριφορών στα παιδιά, η πειθαρχία-τιμωρία, οι γονεϊκοί τρόποι διαπαιδαγώγησης, τεχνικές διαχείρισης συγκρούσεων των παιδιών, τρόποι πειθαρχίας ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο των παιδιών. Οι βιωματικές ασκήσεις αφορούσαν στην ανάπτυξη της κάθε θεματικής και είχαν τη μορφή σεναρίου, παιχνιδιού ρόλων, ανάλυσης περιπτώσεων, χαρτοκοπτικής κ.ά.. Οι συμμετέχοντες δούλευαν σε μικρές ομάδες (3-4 ατόμων) και κάθε ομάδα είχε ένα διαφορετικό έργο να επιτελέσει. Τέλος, η εργασία που έπαιρναν για την επόμενη εβδομάδα αφορούσε στην αξιοποίηση των γνώσεων και τεχνικών σε τρέχοντα περιστατικά της καθημερινής ζωής (π.χ. «γράψτε ένα περιστατικό που σας θύμωσε αυτήν την εβδομάδα. Εφαρμόστε την τάδε τεχνική -τεχνική που δουλεύτηκε στη συνάντηση- για την επίλυση της κατάστασης»).

Αξιολόγηση του προγράμματος από τους συμμετέχοντες

Ψυχοτεχνικά μέσα

Στους συμμετέχοντες δόθηκε πριν από την έναρξη του προγράμματος και μετά την εφαρμογή του ερωτηματολόγιο που διερευνούσε τις αντιλήψεις τους για θέματα πειθαρχίας των παιδιών/ μαθητών τους. Επίσης, μετά την ολοκλήρωσή του προγράμματος δόθηκε ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις που διερευνούσε τις αντιλήψεις τους για τη βοήθεια που πήραν από τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα στους τομείς: απόκτηση γνώσεων, διαχείριση δύσκολων καταστάσεων, δυνατότητα εφαρμογής του προγράμματος, γνώση εαυτού. Το ερωτηματολόγιο χορηγήθηκε στη λήξη του προγράμματος. Η κλίμακα απαντήσεων του ερωτηματολογίου είναι 5βαθμη τύπου Likert (1: Συμφωνώ, 5: Διαφωνώ ριζικά/ 1:Ποτέ, 5: Πάντα).

Διαδικασία συλλογής των δεδομένων

Η διάρκεια συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου των αντιλήψεων σε θέματα πειθαρχίας των παιδιών ήταν 10 λεπτά. Το ερωτηματολόγιο που δόθηκε στο τέλος του προγράμματος συμπληρώθηκε περίπου σε 15 λεπτά. Η χορήγηση των ερωτηματολογίων έγινε στον χώρο διεξαγωγής του προγράμματος, στο Ζάννειο Ίδρυμα, παρουσία του συντονιστή της ομάδας. Πριν από τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν ότι ο σκοπός της συλλογής των δεδομένων είναι η αξιολόγηση του προγράμματος και τους δόθηκε η διαβεβαίωση ότι οι απαντήσεις θα ήταν κωδικοποιημένες με τρόπο που θα εξασφάλιζε την ανωνυμία τους.

Αποτελέσματα του προγράμματος

Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης ανέδειξαν τα εξής: Όλοι οι συμμετέχοντες αναφέρθηκαν στην πρακτική πλευρά του προγράμματος («ο βιωματικός τρόπος μας βοήθησε να κατανοήσουμε τα ζητήματα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε»), 98% των συμμετεχόντων εκπαιδευτικών ανέφεραν τη βοήθεια που πήραν στην εξέλιξη της δουλειάς τους με τα παιδιά («το πρόγραμμα μας έδωσε τα απαραίτητα εργαλεία αντιμετώπισης κρίσεων»), 95% εστίασαν στην κατάκτηση δεξιοτήτων διαχείρισης θυμού, τεχνικών πειθαρχίας και ήρεμης επικοινωνίας με τα παιδιά. Τέλος, 77% των εκπαιδευτικών ανέφεραν τη βοήθεια που πήραν από το πρόγραμμα σε επίπεδο βελτίωσης εαυτού («ο τρόπος υλοποίησης του προγράμματος λειτούργησε ως διαδικασία αυτογνωσίας», «πολύτιμο εργαλείο για την προσωπική μου ζωή») και 85% ανέφεραν τη σύνδεση των μελών μεταξύ τους.
Σχετικά με τις αντιλήψεις τους σε θέματα πειθαρχίας των παιδιών, σε μετρήσεις που έγιναν πριν από την έναρξη και στο τέλος του προγράμματος, δεν παρουσιάστηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Οι συμμετέχοντες παρουσίασαν, επίσης, στην τελευταία συνάντηση με προβολικό τρόπο (ζωγραφική) τη συμβολή του προγράμματος. Η οδηγία που τους δόθηκε ήταν: «Ζωγραφίστε τι ήταν αυτό που νιώσατε ή πιστεύετε ότι πήρατε από το πρόγραμμα». Οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί μέσα από τα έργα τους εστίασαν σε συναισθήματα (π.χ. «γαλήνη», «αδελφικό συναίσθημα»), σε θέματα εαυτού («αυτοπειθαρχία») και θέματα γνώσεων («κατευθύνσεις») (βλ. Παράρτημα: Σχ. 1, 2, 3, 4, 5).