Διαπροσωπικές σχέσεις στη σχολική τάξη και δεξιότητες αποτελεσματικής επικοινωνίας με τους μαθητές

Β΄ εφαρμογές

Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται παραδείγματα που αφορούν στην εφαρμογή των αρχών της ενεργητικής ακρόασης στο σχολικό πλαίσιο και ορισμένες ασκήσεις-τεχνικές που μπορούν να βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να εξασκήσει τις αρχές της μεθόδου αυτής στην επικοινωνία του και στις παρεμβάσεις του με τους μαθητές του. Όπως ήδη αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, η ενεργητική ακρόαση αποτελεί μια αποτελεσματική μέθοδο επικοινωνίας στις περιπτώσεις που ο εκπαιδευτικός ενδιαφέρεται να επιδράσει στο περιβάλλον της σχολικής τάξης, να δημιουργήσει κλίμα συνεργασίας με τους μαθητές του και να αντιμετωπίσει δύσκολες συμπεριφορές που εμφανίζονται στο σχολικό πλαίσιο. Τα παραδείγματα που παρουσιάζονται στη συνέχεια αφορούν υποθετικές συνθήκες επικοινωνίας στο σχολείο και προτείνονται ως ενδεικτικές παρεμβάσεις, που στόχο έχουν να δείξουν τον τρόπο που θα μπορούσε να εφαρμοστεί η συγκεκριμένη μέθοδος.

5. Παραδείγματα εφαρμογής της ενεργητικής ακρόασης στο σχολικό πλαίσιο

Ανάπλαση των λεγομένων ή παράφραση

Η ανάπλαση των λεγομένων προτείνεται ως μια τεχνική κατάλληλη στις περιπτώσεις που ο εκπαιδευτικός θέλει να αποσαφηνίσει το νόημα αυτών που έχει ακούσει και να δείξει προς τον μαθητή ότι προσπαθεί να τον κατανοήσει, να μην παρερμηνεύσει τα λεγόμενά του και να μην κρίνει τη συμπεριφορά του ή τον ίδιο. Η διαδικασία αυτή του επιτρέπει να αναγνωρίσει την οπτική του μαθητή, ν' αποκτήσει έτσι επίγνωση της πραγματικότητάς του και να κινητοποιήσει αισθήματα ασφάλειας κι εμπιστοσύνης στον μαθητή, ώστε να αναπτυχθεί ένα πλαίσιο συνεννόησης και συνεργασίας.

Παράδειγμα: Μαθητής που εμπλέκεται σε καυγάδες με συμμαθητές του και συζητά με τον υπεύθυνο της τάξης για τη συμπεριφορά του:

Μαθητής: Δε φταίω εγώ, κύριε, οι άλλοι με προκαλούν, με κοροϊδεύουν συνέχεια και μετά τα βάζουν μαζί μου, δν μ' αφήνουν σε ησυχία και λένε ότι εγώ τους ενοχλώ...

Εκπαιδευτικός: Μου μιλάς για τη συμπεριφορά των συμμαθητών σου, σαν να λες ότι εκείνοι ευθύνονται που εσύ τους έδειρες. Για τη δική σου συμπεριφορά τι έχεις να πεις;

Μαθητής: Δε φταίω εγώ κύριε...

Εκπαιδευτικός: Καταλαβαίνω ότι προσπαθείς να δικαιολογήσεις τη συμπεριφορά σου, αλλά το θέμα μας εδώ είναι πώς θα την αλλάξεις.

Μαθητής: Αφού εκείνοι με πειράζουν πρώτοι, τι να κάνω;

Εκπαιδευτικός: Τι θα κάνεις με τους συμμαθητές σου που σ' ενοχλούν, είναι ένα θέμα που μπορούμε να το συζητήσουμε στη συνέχεια. Πρώτα, όμως, θα ήθελα να μιλήσουμε για το πώς θα περιορίσεις την επιθετικότητά σου στο σχολείο. Είσαι διατεθειμένος να προσπαθήσεις γι' αυτό;

Στο παράδειγμα αυτό, ο εκπαιδευτικός επιδιώκει ένα πλαίσιο συνεννόησης και συνεργασίας με έναν μαθητή που εκφράζει επιθετική συμπεριφορά και φαίνεται να προσπαθεί να αποφύγει την ευθύνη της συμπεριφοράς του. Συνομιλεί μαζί του ακολουθώντας τις αρχές της ενεργητικής ακρόασης, καθώς εκφράζει εστίαση της προσοχής στο θέμα που είναι η επιθετική συμπεριφορά του μαθητή, προσεκτική παρακολούθηση όσων ακούει, αποδέχεται τον μαθητή και δεν τον κρίνει για τη συμπεριφορά του, εκφράζεται με γνησιότητα και ειλικρίνεια, εκθέτει άμεσα τις προθέσεις και τις σκέψεις του, δείχνει ενδιαφέρον και κατανόηση για όσα ακούει και ανταποκρίνεται ακολουθώντας ανάπλαση λεγομένων. Αναλυτικότερα, τις παραπάνω αρχές τις διακρίνουμε στα ακόλουθα σημεία:

Μαθητής: Δε φταίω εγώ, κύριε, οι άλλοι με προκαλούν, με κοροϊδεύουν συνέχεια και μετά τα βάζουν μαζί μου, δεν μ' αφήνουν σε ησυχία και λένε ότι εγώ τους ενοχλώ...

Εκπαιδευτικός: Μου μιλάς για τη συμπεριφορά των συμμαθητών σου, σαν να λες ότι εκείνοι ευθύνονται που εσύ τους έδειρες (ανάπλαση λεγομένων, χρησιμοποιώντας σύνθεση περιεχομένου). Για τη δική σου συμπεριφορά τι έχεις να πεις; (εστίαση της προσοχής στο θέμα που είναι η επιθετική συμπεριφορά του μαθητή, χρήση ανοιχτής ερώτησης)

Μαθητής: Δε φταίω εγώ κύριε...

Εκπαιδευτικός: Καταλαβαίνω ότι προσπαθείς να δικαιολογήσεις τη συμπεριφορά σου, αλλά το θέμα μας εδώ είναι πώς θα την αλλάξεις.(ανάπλαση λεγομένων, αποδοχή και κατανόηση της στάσης του μαθητή, εστίαση της προσοχής στο θέμα συζήτησης)

Μαθητής: Αφού εκείνοι με πειράζουν πρώτοι, τι να κάνω;

Εκπαιδευτικός: Τι θα κάνεις με τους συμμαθητές σου που σ' ενοχλούν, είναι ένα θέμα που μπορούμε να το συζητήσουμε στη συνέχεια. (αποδοχή και κατανόηση της στάσης του μαθητή, έκφραση γνησιότητας και ενδιαφέροντος, εστίαση της προσοχής στο θέμα) Πρώτα, όμως, θα ήθελα να μιλήσουμε για το πώς θα περιορίσεις την επιθετικότητά σου στο σχολείο. (εστίαση της προσοχής στο θέμα που είναι η επιθετική συμπεριφορά του μαθητή, έκφραση γνησιότητας και προσωπικού αιτήματος, αποδοχή του μαθητή χωρίς να τον κρίνει για τη συμπεριφορά του). Είσαι διατεθειμένος να προσπαθήσεις γι' αυτό; (ερώτηση για αναζήτηση πλαισίου συνεργασίας)

Μηνύματα σε πρώτο πρόσωπο

Η διατύπωση μηνυμάτων σε πρώτο πρόσωπο προτείνεται ως μια κατάλληλη παρέμβαση σε περιπτώσεις που ο εκπαιδευτικός αντιμετωπίζει μια δύσκολη συμπεριφορά και θέλει να προσεγγίσει τον μαθητή με αμεσότητα και γνησιότητα, αποφεύγοντας επικριτικά σχόλια για τον ίδιο τον μαθητή. Η προτεινόμενη δομή της διατύπωσης είναι: «όταν εσύ κάνεις αυτό...(συμπεριφορά), εγώ αισθάνομαι...(συναίσθημα), γιατί δημιουργείται αυτό το πρόβλημα... (συνέπειες)».

Παράδειγμα: Μαθητής Γ τάξης δημοτικού, στη διάρκεια του μαθήματος σκουντά τον διπλανό του και δημιουργεί φασαρία. Ο δάσκαλος που επιδιώκει να σχετιστεί με γνησιότητα και αποδοχή με τον μαθητή του, μπορεί να απευθύνει το ακόλουθο σχόλιο:

Όταν σκουντάς τον διπλανό σου την ώρα του μαθήματος, ενοχλούμαι και διασπάται η προσοχή μου, μ' αποτέλεσμα να διακόπτω το μάθημα.

Παράδειγμα: Μαθήτρια Γ τάξης γυμνασίου είναι αποσυρμένη και αμέτοχη στη διαδικασία του μαθήματος. Η καθηγήτρια που προσπαθεί να την προσεγγίσει με αμεσότητα και γνησιότητα μπορεί να εκφράσει το ακόλουθο σχόλιο:

Όταν βλέπω ότι δε μου μιλάς, ανησυχώ, σκέφτομαι ότι κάτι σοβαρό συμβαίνει με εσένα, και στεναχωριέμαι που αρνείσαι τη βοήθειά μου.

Αντανάκλαση συναισθήματος

Η αντανάκλαση του συναισθήματος είναι μια τεχνική της ενεργητικής ακρόασης που αφορά στην περιγραφή της εικόνας που σχηματίζει ο εκπαιδευτικός για τη συναισθηματική κατάσταση του μαθητή, εστιάζοντας στα λεκτικά και μη λεκτικά μηνύματα που δέχεται. Θεωρείται κατάλληλη στις περιπτώσεις που ο εκπαιδευτικός επιδιώκει να κινητοποιήσει την επαφή με τον μαθητή, να δημιουργήσει κλίμα εμπιστοσύνης, όταν θέλει να δείξει ότι προσπαθεί να κατανοήσει τον μαθητή κι ότι αποφεύγει να τον κρίνει.

Παράδειγμα: στην περίπτωση ενός μαθητή που δε συμμετέχει, μπορεί να απευθυνθεί στον μαθητή ως εξής:

Νομίζω ότι αισθάνεσαι απομονωμένος και αποξενωμένος από την τάξη και φαντάζομαι ότι αυτό σε στεναχωρεί, εσύ τι λες;. Με τον τρόπο αυτό, εκφράζει λεκτικά αυτό που ο μαθητής δείχνει με μη-λεκτικό τρόπο με τη συμπεριφορά του και διατυπώνει με προσωπικό ύφος την εικόνα που σχηματίζει για τον μαθητή, ως μια προσωπική εντύπωση κι όχι ως μια κρίση για τον μαθητή.

Η τεχνική αυτή μπορεί να αξιοποιηθεί για να μεταφέρει λεκτικά ο εκπαιδευτικός το κλίμα της τάξης που υπάρχει.

Παράδειγμα: Ο εκπαιδευτικός παρατηρεί ότι όταν ο ίδιος στρέφει την προσοχή σε έναν μαθητή που λέει μάθημα, μία ομάδα μαθητών δημιουργεί φασαρία και διασπάται η προσοχή της τάξης. Μπορεί να απευθυνθεί στην τάξη ως έξης:

Εδώ γίνεται κάτι που με προβληματίζει και με ανησυχεί. Κάθε φορά που ο Νίκος λέει μάθημα, η Μαρία, ο Γιάννης και η Άννα κάνουν φασαρία και σχολιάζουν, με αποτέλεσμα να διακόπτεται το μάθημα κι ο Νίκος να βρίσκεται σε μια αμηχανία. Πώς σας φαίνεται εσάς αυτό;

Με τον τρόπο αυτό εκφράζει με γνησιότητα αυτό που αισθάνεται ο ίδιος ο εκπαιδευτικός, επισημαίνοντας με σαφήνεια τη συμπεριφορά που παρατηρεί, χωρίς να εκφράζει κριτική προς κάποιον μαθητή. Με τη διατύπωση αυτή δείχνει ο εκπαιδευτικός ότι αυτό που συμβαίνει στην τάξη αποτελεί ευθύνη όλων και κινητοποιεί τους μαθητές να πάρουν θέση για το ενοχλητικό φαινόμενο που αντιμετωπίζει.

6. Ασκήσεις ενεργητικής ακρόασης

Στη συνέχεια παρουσιάζονται δύο ασκήσεις που στόχο έχουν να βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να αξιολογήσει την επίδραση που μπορεί να ασκήσουν οι διαφορετικοί επικοινωνιακοί τρόποι στα αιτήματα του μαθητή και στη σχέση του εκπαιδευτικού μαζί του.

1η άσκηση

Οδηγία: Σχολιάστε τις απαντήσεις της δασκάλας στην παρακάτω υποθετική συνθήκη επικοινωνίας: (α) ως προς τον βαθμό προσεκτικής παρακολούθησης και ενεργητικής ακρόασης προς τη μαθήτρια και (β) ως προς την επίδρασή της προς το πρόβλημα της μαθήτριας
Συνθήκη επικοινωνίας: Η Άννα μαθήτρια της Β τάξης απευθύνεται στη δασκάλα της μετά το διάλειμμα και λέει:

Τα παιδιά δε με θέλουν να παίξουμε μαζί και κάθομαι μόνη μου, επειδή είμαι ξένη...

Απαντήσεις της δασκάλας:

 Μία ενδεικτική ανατροφοδότηση στην παραπάνω δραστηριότητα είναι η ακόλουθη:

Μη στεναχωριέσαι Αννούλα μου, τώρα τέλειωσε το διάλειμμα...

2η άσκηση

Οδηγία: Σχολιάστε τις απαντήσεις του εκπαιδευτικού στην παρακάτω υποθετική συνθήκη επικοινωνίας ως προς την εφαρμογή της ενεργητικής ακρόασης και την επίδρασή τους στη στάση και συμπεριφορά του μαθητή.

Συνθήκη επικοινωνίας: Ο Θάνος είναι μαθητής της Β τάξης γυμνασίου και συζητά με τον διευθυντή του σχολείου για τη συμπεριφορά του, μετά από προτροπή ορισμένων καθηγητών του:

Όλες τις φασαρίες που γίνονται στο σχολείο τις φορτώνουν σε μένα, μου φαίνεται ότι μ' έχουν πάρει με κακό μάτι οι καθηγητές.

Απαντήσεις του εκπαιδευτικού:

Δε νομίζω ότι έχεις δίκιο. Είσαι σίγουρος ότι δεν τους προκαλείς εσύ με τη συμπεριφορά σου; Πιστεύεις ότι οι καθηγητές σου σε αντιμετωπίζουν με προκατάληψη και φαίνεσαι απογοητευμένος. Θα ήθελα να συζητήσουμε τη δική σου σχέση μαζί τους. Μου λες, δηλαδή, ότι οι καθηγητές σου σε αδικούν και γι' αυτό βρίσκεσαι εδώ. Εγώ όμως σε κάλεσα, γιατί θέλω να μιλήσουμε για τις φασαρίες που έχεις εμπλακεί. Καταλαβαίνω πώς νιώθεις, αλλά κάτι θα κάνεις κι εσύ για να τους φέρνεις στο σημείο αυτό... 

Μία ενδεικτική ανατροφοδότηση στην παραπάνω δραστηριότητα είναι η ακόλουθη:

7. Βιωματικές ασκήσεις για την ενεργητική ακρόαση

Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται δύο βιωματικές ασκήσεις που μπορούν να βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να εξασκήσει τις αρχές της ενεργητικής ακρόασης. Κατά την εφαρμογή της ενεργητικής ακρόασης είναι σημαντικό ο εκπαιδευτικός να εστιάζει στον ρόλο του ως ακροατής αρχικά και στη συνέχεια στον ρόλο του ως ομιλητής. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζεται να δώσει έμφαση στον τρόπο που αντιλαμβάνεται τα ερεθίσματα, τα λεκτικά ή μη-λεκτικά, που δέχεται από τους μαθητές του. Είναι σημαντικό να τηρεί μια στάση παρατήρησης κι όχι ερμηνείας ή αξιολόγησης των συμπεριφορών που δέχεται, ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί με αποδοχή, γνησιότητα κι ενσυναίσθηση προς τον μαθητή του.

Άσκηση εστίασης της προσοχής και της παρατηρητικότητας

Στόχος της άσκησης που προτείνεται είναι να διακρίνουν οι εκπαιδευτικοί τη διαδικασία παρατήρησης του άλλου από τη διαδικασία αξιολόγησης και ερμηνείας της συμπεριφοράς του άλλου.

Διαδικασία: Παρατηρήστε ορισμένους μαθητές της τάξης για 1-2 λεπτά. Στη συνέχεια περιγράψτε γραπτά ό,τι παρατηρήσατε. Στην περιγραφή σας είναι σημαντικό να καταγράψετε την εικόνα του κάθε μαθητή, τη συμπεριφορά του, δηλαδή τι φαίνεται ότι κάνει ο μαθητής και να αποφύγετε εκφράσεις που δηλώνουν εντυπώσεις, υποθέσεις, ερμηνείες για τη συμπεριφορά ή την προσωπικότητα του μαθητή.

Για παράδειγμα, διατυπώσεις που δηλώνουν εστίαση της προσοχής και παρατηρητικότητα είναι: «η Χ. καθόταν αμίλητη και κοιτούσε έξω από το παράθυρο», ενώ η διατύπωση «η Χ. ήταν αμήχανη και προσπαθούσε να αποφύγει τους άλλους που την κοιτούσαν, γιατί ένιωθε άσχημα με τα βλέμματα των άλλων», ή «η Χ. είναι μονίμως αφηρημένη και αδιάφορη μαθήτρια» περιλαμβάνει εντυπώσεις, υποθέσεις και ερμηνεία της συμπεριφοράς. Στην πρώτη περίπτωση που ο εκπαιδευτικός τηρεί μια στάση παρατηρητικότητας συμμετέχει στο πλαίσιο της σχέσης χωρίς να εμπλέκεται συναισθηματικά. Ενώ, όταν διατυπώνει ερμηνεία ή αξιολόγηση της συμπεριφοράς ή της προσωπικότητας του μαθητή, εμπλέκεται συναισθηματικά και στην περίπτωση αυτή απομακρύνεται από τη δυνατότητα να αναπτύξει στάση αποδοχής και ενσυναίσθησης.

Βιωματική άσκηση ενεργητικής ακρόασης

Μια διαδικασία που μπορεί να διευκολύνει τον εκπαιδευτικό να ακολουθήσει τις αρχές της ενεργητικής ακρόασης στην επικοινωνία του με τους μαθητές του είναι η διαδικασία της αυτο-παρατήρησης και του αναστοχασμού, όταν αναλαμβάνει τον ρόλο του ακροατή. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, οι στόχοι που προσπαθεί να εκπληρώσει ο ακροατής κατά την ενεργητική ακρόαση είναι να διευκολύνει τον συνομιλητή του να αφηγηθεί την εμπειρία του ή την άποψή του, να αισθανθεί ο ομιλητής εμπιστοσύνη, να μπορέσει ως ακροατής να κατανοήσει όσο το δυνατόν με μεγαλύτερη σαφήνεια την εμπειρία του άλλου, χωρίς να την αξιολογεί, να δείξει στον ομιλητή ότι τον έχει κατανοήσει, ακολουθώντας τη διαδικασία της ανάπλασης. Στη συνέχεια, προτείνονται ορισμένες κατευθύνσεις που μπορούν να καθοδηγήσουν τον εκπαιδευτικό στην προσπάθειά του να εξασκήσει τη συγκεκριμένη μέθοδο στην επικοινωνία του με τους μαθητές:

• Ακούω τον μαθητή μου με προσοχή και προσπαθώ να τον διευκολύνω να διατυπώσει τη σκέψη του ή την εμπειρία του.
• Ενδιαφέρομαι να τον ακούσω και δείχνω το ενδιαφέρον μου για όσα λέει
• Δεν τον διακόπτω
• Δεν αλλάζω θέμα συζήτησης
• Προσπαθώ να καταλάβω πώς αισθάνεται, καθώς μου μιλά
• Τον διευκολύνω να συνεχίσει την αφήγηση κάνοντας ανάπλαση
• Παρατηρώ τις προσωπικές μου σκέψεις και τα συναισθήματα.