Η συμβολή του εκπαιδευτικού δράματος στη διαδικασία της διαφοροποιημένης διδασκαλίας, της λειτουργικής επικοινωνίας και της επαγγελματικής ανάπτυξης των εκπαιδευτικών

Α. Θεωρητικό πλαίσιο

Εισαγωγή

Απέναντι σε μια νέα πραγματικότητα με σύγχρονες ανάγκες για εκπαιδευτές και εκπαιδευόμενους, η εικόνα ενός τμήματος όπου οι μαθητές κάθονται ακίνητοι στις θέσεις τους -ενώ ο εκπαιδευτικός διδάσκει με έναν και μοναδικό τρόπο, τον συμβατικό, νέες έννοιες- είναι πλέον τουλάχιστον ανεπαρκής. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούνται εργαλεία, μέθοδοι και τεχνικές όπως του εκπαιδευτικού δράματος, που δίνει τη δυνατότητα στους εκπαιδευόμενους να αξιοποιήσουν ή ακόμα και να ανακαλύψουν τάσεις και ενδιαφέροντα.

Η ανάγκη αυτής της διαφοροποίησης αφορά σε όλο το φάσμα μιας διδασκαλίας: από τον τρόπο παρουσίασης του υλικού έως την καλλιέργεια όλων των τύπων νοημοσύνης (γλωσσικής, μουσικής, κιναισθητικής, διαπροσωπικής, ενδοπροσωπικής κ.ά.) και των τρόπων αξιολόγησης, ενώ η μέθοδος του εκπαιδευτικού δράματος δύναται να καλύψει όλο αυτό το φάσμα με τις τεχνικές του. Ο εκπαιδευτικός που αποφασίζει μια διαφοροποιημένη διδασκαλία, θα πρέπει να δει τον εαυτό του και τον ρόλο του κάτω από ένα νέο πρίσμα.

Έννοια και χαρακτήρας του εκπαιδευτικού δράματος

Το εκπαιδευτικό δράμα (Ε.Δ.) είναι μια εκπαιδευτική μέθοδος μέσα από την οποία το άτομο διερευνά, προκειμένου να δημιουργήσει και έτσι, μαθαίνει β ι ω μ α τ ι κ ά, μέσα από διαδικασίες που γίνονται πάντα σε αλληλεπίδραση με τους άλλους. Γι' αυτό και ο Augusto Boal ονομάζει αυτές τις διαδικασίες «Κοινωνικό Θέατρο» (Forum Theatre) (Γκόβας 2003). Με τη δυνατότητα εφαρμογής του σε οποιαδήποτε ηλικία και στο πλαίσιο των αρχών της επικοινωνιακής προσέγγισης, δημιουργούμε ένα ενεργητικό περιβάλλον, όπου οι συμμετέχοντες ανταλλάσσουν τις προσωπικές τους σημασίες στη συνεργατική ομάδα, επινοούν τις προσωπικές τους ιδέες, στοχάζονται πάνω σ' αυτές και τις αξιολογούν, βιώνουν και αντιλαμβάνονται τα ζητήματα ή τα γνωστικά αντικείμενα ως ανοιχτή και δυναμική διαδικασία με κοινωνικό χαρακτήρα. Το εκπαιδευτικό δράμα αποτελεί τη δυναμική διαδικασία ενατένισης του Εαυτού, των Άλλων, των Σχέσεων, του Κοινωνικού γίγνεσθαι, του Κόσμου. Εφαρμόζεται ως τεχνική για τον συντονισμό εργαστηρίων: αυτογνωσίας, επικοινωνίας, διαχείρισης κρίσεων, διαπροσωπικών σχέσεων, ανάπτυξης ψυχοσυναισθηματικών δεξιοτήτων, εναλλακτικής προσέγγισης γνωστικών αντικειμένων κ.λπ. (Τριλίβα κ.ά. 2013).

Ο σκοπός του εκπαιδευτικού δράματος είναι να καλύψει την ανάγκη που έχει το άτομο να κατανοήσει τον εαυτό του, να αναγνωρίσει κάτι από τη δική του πραγματικότητα, ώστε να την καταλάβει καλύτερα και να επιλύσει προβλήματα. Είναι ομαδοκεντρικό και διαθεματικό. Ενισχύει την αυτοέκφραση, τον αυτοέλεγχο, τη συνεργασία και την ικανότητα συγκέντρωσης. Προσφέρει δυνατότητες κοινωνικοποίησης, αλλαγής στάσεων, ευαισθητοποίησης πάνω σε ζητήματα, δημιουργικής εργασίας, αισθητικής καλλιέργειας, ανάπτυξης φαντασίας, γλωσσικής και προσωπικής ανάπτυξης, αυτογνωσίας, συμβολικής έκφρασης, ψυχικής εκτόνωσης, καταπολέμησης της δειλίας. Διαχειρίζεται συμπεριφορές και συγκρούσεις και δρα ψυχοθεραπευτικά. Στοχεύει στη διερεύνηση ποικίλων κοινωνικών θεμάτων, προκειμένου να γίνει κατανοητό το βαθύτερο νόημα των στάσεών μας απέναντι σ' αυτά (τι κάνω, γιατί το κάνω, ποιος είναι ο σκοπός μου, ποιο είναι το πρότυπό μου, ποιες είναι οι αξίες μου). Ως εκ τούτου, αποτελεί απαραίτητο εργαλείο για την ενδυνάμωση ομάδων εργασίας, την αυτογνωσία, την αυτοεκτίμηση και γενικά την προαγωγή της συναισθηματικής υγείας των ατόμων.

Επιπλέον, με εργαλεία τις τεχνικές του εκπαιδευτικού δράματος, σχεδιάζονται θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα. Τα θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα είναι ένα είδος «εναλλακτικού» θεάτρου στην εκπαίδευση με έμφαση στα κοινωνικά θέματα. Συνήθως, περιλαμβάνουν ένα σύντομο θεατρικό επεισόδιο, που λειτουργεί ως ερέθισμα για περαιτέρω δράση και συζήτηση (Σέξτου 2007).

Οι συμμετέχοντες σε ένα εργαστήριο Ε.Δ. έρχονται σε επαφή με τις προσωπικές τους εμπειρίες, για να συναντήσουν εκεί πληροφορίες, να ανταλλάξουν ατομικές ανταποκρίσεις και να διαμορφώσουν σκέψεις και συναισθήματα, ανταλλάσσοντας τις υποκειμενικές ερμηνείες τους σ' ένα περιβάλλον αλληλεπίδρασης. Ένα τέτοιο εργαστήριο γίνεται η βάση για να διερευνήσουν, να επεκτείνουν και να αλλάξουν τις αρχικές τους κατανοήσεις, ώστε να δημιουργήσουν νέες σημασίες, ως αποτέλεσμα της κοινωνικής ώσμωσης στην οποία εμπλέκονται. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που το Ε.Δ. λειτουργεί σαν όχημα και για άλλες, πιο υπερβατικές, διαδρομές μέσα σε χώρους αναμορφωτηρίων και φυλακών. Άλλοτε ελαφρύ, προσωπικό, σαν ένα αόρατο, ανάλαφρο ποδήλατο, που σε πετάει φευγάτα όπου επιθυμείς. Άλλοτε βαρύ, ισοπεδωτικό, σαν μια πανίσχυρη μπουλντόζα, που ανοίγει τους πιο δύσβατους δρόμους και άλλοτε ομαδικό, ζεστό και ανθρώπινο, σαν ένα πράσινο λεωφορείο. Για το στοίχημα της ύπαρξης, της πίστης, της αίσθησης, της αντίληψης, της επικοινωνίας. Για το στοίχημα του ζην σε χώρους που επιβάλλουν την αναστολή της ζωής (αναμορφωτήρια, φυλακές κ.λπ.) (Μόσχος 2002).

Το εκπαιδευτικό δράμα τις περισσότερες φορές εφαρμόζεται με τη μορφή προγραμμάτων που είτε περιέχουν θεατρικά στοιχεία με έναν ξεκάθαρο τρόπο είτε αποτελούνται από ασκήσεις και δραστηριότητες (επικοινωνίας, εμπιστοσύνης, επαφής, αυτοσχεδιασμού, ευαισθητοποίησης, ενεργοποίησης κ.λπ.), οι οποίες βασίζονται σε συμβολισμούς και οδηγούν τους συμμετέχοντες σ' αυτές να καταθέσουν αβίαστα και ασυνείδητα τις κρυφές τους, συχνά, πεποιθήσεις. Και στις δύο περιπτώσεις, το ζητούμενο είναι να παρέμβουμε και να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τον στερεότυπο τρόπο, με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι συμμετέχοντες μια δεδομένη κατάσταση.

Η συνάντηση είναι βασισμένη στις αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και της βιωματικής μάθησης. Περιλαμβάνει, αρχικά, μια πολύ σύντομη εισήγηση για τη μέθοδο του εκπαιδευτικού δράματος. Στη συνέχεια ασχολούμαστε με το κυρίως θέμα: «Η συμβολή του εκπαιδευτικού δράματος» μέσα από την εφαρμογή των τεχνικών του, με εστίαση στην τεχνική των συλλογικών ρόλων και της προσομοίωσης της σχολικής τάξης. Το εργαστήριο περιλαμβάνει βιωματικές ασκήσεις για την εξασφάλιση θετικού κλίματος και εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών της ομάδας. Επιπλέον, βασίζεται στην τεχνική της επεξεργασίας της μικρής ομάδας και επεκτείνεται στην ολομέλεια.

Ο παραπάνω τρόπος προσέγγισης, με γνώμονα την ενσυναίσθηση, αποτελεί έναν εναλλακτικό τρόπο επεξεργασίας και εμπέδωσης του εκάστοτε θέματος, δίνοντας προτεραιότητα στη δύναμη της εμπειρίας, καθιστώντας την μ' αυτόν τον τρόπο σκέψη πάνω στην εμπειρία αλλά και επίγνωση της ευθύνης μας για την εμπειρία, προκειμένου να την εποικοδομήσουμε συνεργατικά, δίνοντας νόημα σ' αυτήν. Η βιωματική αυτή αλληλόδραση στην ομάδα των συμμετεχόντων είναι κατεξοχήν παιδαγωγική διαδικασία, καθώς φωτίζει την κοινωνική, πνευματική, συναισθηματική, ηθική και διαπολιτισμική όψη της πραγματικότητας.

Οι βιωματικές ασκήσεις και η αναστοχαστική επεξεργασία τους, η κοινωνική και συναισθηματική δυναμική, η διέγερση των αισθήσεων και η γύμναση της φαντασίας των συμμετεχόντων είναι τα βασικά συστατικά στα οποία εστιάζει το εργαστήριο αυτό. (Τριλίβα κ.ά. 2013)

Οι βασικές τεχνικές του εκπαιδευτικού δράματος

Η «παγωμένη εικόνα»:

Σε μια εικόνα χωρίς κίνηση και λόγο αποτυπώνεται ένα στιγμιότυπο από ένα γεγονός, μια σκέψη, μια ιδέα, μια κρίσιμη στιγμή ενός χαρακτήρα πριν από τη λήψη μιας σημαντικής απόφασης. Η τεχνική αυτή, με τον απεικονιστικό της χαρακτήρα, δημιουργεί ένα περιβάλλον αποστασιοποίησης και ελέγχου (Παπαδόπουλος 2007). Κατά τον M. Fleming, δίνει τη δυνατότητα στους συμμετέχοντες να δημιουργούν και να αναγνωρίζουν ένα συμπυκνωμένο και συγχρόνως πλήρες νόημα.

Ο «διάδρομος της συνείδησης»:

Σε μια συμβολική πορεία, οι συμμετέχοντες καταθέτουν δημόσια τις σκέψεις τους (εξωτερικές και εσωτερικές) και τα συναισθήματα για ό,τι διαδραματίστηκε, προκειμένου να γίνει αντιληπτή η ψυχοσυναισθηματική, διανοητική και κοινωνική κατάσταση της δράσης. Η τεχνική αυτή αποτελεί μέσο ανασκόπησης των βαθύτερων συγκρούσεων που μπορεί να χαρακτηρίζει την κατάσταση ή τον ρόλο.

Η «καυτή καρέκλα» ή «ανακριτική καρέκλα» ή «καρέκλα των αποκαλύψεων:

Πρόκειται για μια τεχνική κατά την οποία ένα μέλος της ομάδας -ή και ο συντονιστής- μέσα από έναν συγκεκριμένο ρόλο απαντά σε ερωτήσεις που του θέτουν οι συμμετέχοντες, σχετικά με ένα ζήτημα ή χαρακτήρα και προσπαθεί να αναδείξει γνώσεις που έχει, κίνητρα, στάσεις, συμπεριφορές και επιλογές.

Ο «μανδύας του ειδικού»:

Η εν λόγω τεχνική ζητά από τους συμμετέχοντες να αναλάβουν ρόλους ειδημόνων (επαγγελματιών, επιστημόνων κ.λπ.) και με τη γνώση που απορρέει από αυτήν τους την ιδιότητα να επιτελέσουν ένα έργο.

Το «θέατρο Φόρουμ» ή «θέατρο αγοράς» ή «θέατρο του καταπιεσμένου»:

Δίνει την ευκαιρία στους συμμετέχοντες να βιώσουν την εναλλαγή στους ρόλους του θεατή-παρατηρητή και του δρώντος. Επιτρέπει τη διακοπή της δράσης και τη συνδρομή των παρατηρητών, έτσι ώστε να προταθούν και να δοκιμαστούν διαφορετικοί τρόποι ανάπτυξης της δράσης.

Ο «καταιγισμός ιδεών»:

Αφορά στην ιδεοθύελλα ιδεών ή εννοιών, όπου οι συμμετέχοντες εκφράζονται ελεύθερα γύρω από ένα συγκεκριμένο θέμα. Οι ιδέες καταγράφονται και αποτελούν στοιχεία προς επεξεργασία αλλά και ανίχνευση της σχετικής με το θέμα προϋπάρχουσας γνώσης.

Η «αντιπαράθεση απόψεων»:

Εφαρμόζεται πάνω σε ένα συγκεκριμένο «σενάριο» με δύο αντίθετες απόψεις, όπου τα μέλη της ομάδας χωρίζονται στα δύο, υποστηρίζοντας οι μισοί τις απόψεις του ενός και οι άλλοι μισοί τις απόψεις του άλλου (π.χ. εργοδότες-υπάλληλοι).

Ο «ρόλος στον τοίχο»:

Οι συμμετέχοντες, έχοντας συγκεντρώσει στοιχεία και πληροφορίες μέσα από την εξερεύνηση ενός ζητήματος, προσθέτουν λέξεις, ατάκες και σχέδια πάνω σε ένα περίγραμμα που έχει σχεδιαστεί και αναρτηθεί, τονίζοντας γεγονότα-κλειδιά, συναισθήματα και κίνητρα.

Οι «συλλογικοί ρόλοι»:

Η τεχνική αυτή αναθέτει σε μικρές ομάδες μελών τον ίδιο ρόλο προς επεξεργασία. Έτσι, αναδύεται η διαφορετικότητα στις ποικίλες απόψεις, στάσεις, στερεότυπα και προκαταλήψεις των εμπλεκομένων.