Κινηματογράφος στην εκπαίδευση: διδακτική παρέμβαση για τα ανθρώπινα δικαιώματα

1. Εισαγωγή: Προβολή κινηματογραφικής ταινίας τεκμηρίωσης στο πλαίσιο της εκπαίδευσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα

Στο πλαίσιο του θεματικού έτους της UNESCO 2010-2011: «Εκπαίδευση για τα ανθρώπινα δικαιώματα» έγινε προβολή ταινιών σε μαθητές και μαθήτριες ηλικίας 15-16 ετών με ελληνική, αλβανική και βουλγαρική καταγωγή και ακολούθησαν σχετικές δραστηριότητες.

Η προβολής μιας ταινίας ως εκπαιδευτική δραστηριότητα επιλέχθηκε, γιατί ο μαθητής ως θεατής συμμετέχει ενεργά και, σε συνδυασμό με τις βιωματικές δραστηριότητες που ακολουθούν, του δημιουργούνται εσωτερικές αντηχήσεις και ενεργοποιείται ο συναισθηματικός του κόσμος, με αποτέλεσμα την άμεση δημιουργία συγκρούσεων ανάμεσα στα παλιά δεδομένα και στις νέες προσλαμβάνουσες, που στόχο έχουν τη γνώση και την υιοθέτηση νέων στάσεων και συμπεριφορών. Ο κινηματογράφος -και γενικά η εικόνα- στη σημερινή εποχή αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο, γιατί οι μαθητές είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένοι μαζί του και είναι μέρος του καθημερινού τους τρόπου επικοινωνίας.

Παράλληλα με τους επιδιωκόμενους στόχους δίνεται επίσης η ευκαιρία στους μαθητές να αποκτήσουν μια κριτική ματιά απέναντι στον καταιγισμό εικόνων που δέχονται καθημερινά. Στη σημερινή εποχή είναι απαραίτητο ο θεατής να πάψει να είναι ένας παθητικός δέκτης ερεθισμάτων και να αναπτύξει μια πιο ενεργό συμμετοχή μέσα από την κριτική σκέψη και αξιολόγηση των ερεθισμάτων που δέχεται, αναλύοντας τα διάφορα επίπεδα που αναπτύσσονται σε μια κινηματογραφική ταινία.

Για τη δράση με τίτλο «Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα» επιλέχθηκε να γίνει η προβολή της ταινίας τεκμηρίωσης «Benda Bilili», διότι σε αυτήν τίθενται προβληματισμοί σχετικά με τις κοινωνικές ανισότητες και τον κοινωνικό αποκλεισμό ατόμων με ειδικές ανάγκες αλλά και η διαφορά του τρόπου ζωής των κατοίκων του Κονγκό και του ανεπτυγμένου κόσμου. Η ταινία τεκμηρίωσης παρουσιάζει μια πραγματική ιστορία και δεν είναι προϊόν μυθοπλασίας, οπότε οι μαθητές έρχονται σε επαφή με ένα κομμάτι της πραγματικότητας, το οποίο είναι δοσμένο με τέτοιον τρόπο, ώστε να έχει αρχή, μέση και τέλος, χωρίς να αφήνει κενά και ερωτηματικά. Η ταινία αυτή αναφέρεται στην ιστορία μιας παρέας ατόμων με ειδικές ανάγκες στη Κινσάσα, πρωτεύουσα του Κονγκό, οι οποίοι, λόγω των κινητικών τους προβλημάτων αλλά και της οικονομικής τους κατάστασης, βιώνουν κοινωνικό αποκλεισμό. Στην ταινία παρουσιάζονται τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν αλλά και η επιμονή τους να πετύχουν ως αυτοδίδακτοι μουσικοί με αυτοσχέδια μουσικά όργανα.

Η δομή αυτής της ταινίας μάς φέρνει στο μυαλό τον ορισμό του Αριστοτέλη για την τραγωδία: «Έστιν ουν τραγωδία, μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, ηδυσμένω λόγω, χωρίς εκάστω των ειδών εν τοις μορίοις, δρώντων και ου δι' απαγγελίας, δι' ελέου και φόβου περαίνουσαν την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Σύμφωνα με τον ορισμό αυτόν, η τραγωδία δεν είναι απλή ψυχαγωγία, αλλά γίνεται ταυτόχρονα και όργανο ηθικής ανύψωσης, γιατί μεταφέροντας τον θεατή από τον πραγματικό κόσμο στον οποίο δεν ικανοποιείται πάντοτε η δικαιοσύνη, σε έναν κόσμο υψηλότερο και ιδανικότερο, στον οποίο αργά ή γρήγορα το κακό τιμωρείται και η δικαιοσύνη θριαμβεύει, επιφέρει την ηθική βελτίωση του ανθρώπου» (Wikipedia).

Έτσι, λοιπόν, αν επιχειρήσουμε έναν παραλληλισμό, θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην ταινία αυτή διακρίνονται κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Μας μεταφέρει σε πραγματικές καταστάσεις και έχει διάρκεια, ώστε να μπορούν να απλωθούν οι χαρακτήρες και να ανοιχτούν πεδία για περισσότερες συζητήσεις σε κοινωνικό, οικονομικό αλλά και πολιτικό πλαίσιο. Οι «πρωταγωνιστές» δρουν θετικά, πλάθουν όνειρα και αγωνίζονται να τα υλοποιήσουν ζώντας ως ισότιμα μέλη στη δική τους «μικροκοινωνία». Στην ταινία αυτή εμπλέκεται ως «πρωταγωνίστρια» η τέχνη της μουσικής, κάτι που έλκει ακόμα περισσότερο τους μαθητές και στο τέλος τους οδηγεί σε μια δικαίωση και λύτρωση, αφήνοντάς τους μια γλυκιά αίσθηση χωρίς να ωραιοποιεί καταστάσεις και γεγονότα.

Μια κινηματογραφική ταινία είναι προϊόν εργασίας πολλών και διαφορετικών ανθρώπων και η συγκεκριμένη μάλιστα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι και προϊόν ανθρώπων με διαφορετική καταγωγή και κουλτούρα, κάτι που προάγει το αίσθημα της αρμονικής συνεργασίας και της αποδοχής της διαφορετικότητας. Η ταινία αυτή με την ιδιαιτερότητά της και τον πλούτο της σε πολυεπίπεδους προβληματισμούς, δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να αναπτύξουν και να επεξεργαστούν μέσα στην ομάδα πολλά και διαφορετικά θέματα. Οι δραστηριότητες που θα ακολουθήσουν θα πρέπει να είναι λιγότερο καθοδηγούμενες, ώστε να μπορέσουν να αναδυθούν οι όποιες ανησυχίες των μαθητών και να εκφραστούν οι απόψεις και τα συναισθήματά τους. Όλοι οι πιθανοί προβληματισμοί θα συζητηθούν και θα επεξεργαστούν μέσα στην ομάδα. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να είναι έτοιμος να διαχειριστεί πιθανές εντάσεις λόγω φυλετικών ή ιδεολογικών διαφορών ανάμεσα στους μαθητές.

2. Η προβολή της ταινίας και οι δραστηριότητες Benda Bilili! (2010) του Renaud Barret

Αυτή είναι η ιστορία της παρέας με τους άστεγους από τους δρόμους της Κινσάσα που ζούσαν στον ζωολογικό κήπο της πόλης, καθηλωμένοι σε αναπηρικά καρότσια και διασκέδαζαν παίζοντας μουσική. Από το ξεκίνημα της μπάντας στους δρόμους και στις αλάνες και την ελεημοσύνη έξω από τα κλαμπ και τα εστιατόρια της πόλης, μέχρι την πρώτη τους ηχογράφηση, την καταξίωση και τις διεθνείς περιοδείες τους, μοιραζόμαστε μαζί τους ένα μοναδικό παράδειγμα υπέρβασης μέσα στις πιο δύσκολες συνθήκες ζωής.

Σκοπός της δραστηριότητας είναι να ευαισθητοποιηθούν οι μαθητές σε θέματα διαφορετικότητας και να αναπτύξουν ενεργό στάση στην εξάλειψη στερεοτυπικών αντιλήψεων και πρακτικών.

Στόχοι:

Οι μαθητές θα καταστούν ικανοί:

• να αναγνωρίζουν τα προβλήματα που μπορεί να δημιουργούνται στα άτομα με διαφορετικά χαρακτηριστικά στη σύγχρονη καθημερινότητα της πόλης τους
• να αναγνωρίζουν και να διαχειρίζονται τα συναισθήματα που γεννιούνται, όταν έρχονται σε επαφή με άτομα διαφορετικών χαρακτηριστικών
• να διερωτώνται για τις διαφορετικές ανάγκες που πιθανόν να έχουν τέτοια άτομα, καθώς και για τη δική τους στάση απέναντι στη διαφορετικότητα
• να παρεμβαίνουν ως ενεργοί πολίτες για την εξάλειψη κοινωνικών ανισοτήτων
• να αναπτύξουν ικανότητα ενσυναίσθησης.

Οι δραστηριότητες αναπτύχθηκαν σε δύο διδακτικά δίωρα στο πλαίσιο προγράμματος καινοτόμων δραστηριοτήτων, ως εξής:

1η συνάντηση

1. Έγινε μια μικρή αναφορά και συζήτηση πάνω στο ΑΡΘΡΟ 1 «Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα» της Χάρτας για τα ανθρώπινα δικαιώματα (10΄).
2. Προβλήθηκαν επιλεγμένα αποσπάσματα από την ταινία (55΄).
3. Οι μαθητές χωρίστηκαν σε ομάδες. Συζήτησαν και κατέγραψαν τα συναισθήματα που τους γεννήθηκαν κατά την προβολή της ταινίας και η κάθε ομάδα τα παρουσίασε στην ολομέλεια (15΄).
4. Διανεμήθηκε το «Φύλλο εργασίας 1: Μια εικόνα ... πόσες λέξεις;»

Σε αυτήν τη δραστηριότητα προβλήθηκαν στους μαθητές τα κάτωθι καρέ από την ταινία και κλήθηκαν να συμπληρώσουν σε ομάδες το παρακάτω φύλλο, το οποίο και παρουσίασαν στην ολομέλεια (20΄).

Εικόνα 68, 69, 70 και 71.
Σκηνές από την ταινία Benda Bilili!

5. Διανεμήθηκε το παρακάτω «Φύλλο εργασίας 2: «Γίνομαι δημοσιογράφος για τα ανθρώπινα δικαιώματα» με θέμα τη λήψη συνέντευξης από έναν καθηγητή ατόμων με ειδικές ανάγκες. Σε αυτήν τη φάση οι μαθητές συζήτησαν και διατύπωσαν τις ερωτήσεις που απηύθυναν στον καλεσμένο, π.χ. καθηγητή Φυσικής Αγωγής του κοντινού Ε.Ε.Ε.Ε.Κ. (15΄)

2η συνάντηση

1. Καταρχάς έγινε μια σύντομη αναφορά στην ταινία της προηγούμενης συνάντησης και κάθε μαθητής ανέφερε τι θυμάται από την ταινία ή τι του έκανε εντύπωση (10΄).
2. Παρουσιάσαμε τον προσκεκλημένο και ακολούθησε η συνέντευξη από τους μαθητές (30΄).
3. Έπειτα προβλήθηκε ένα μικρό απόσπασμα από την ταινία, το οποίο παρουσιάζει ένα τραγούδι των Benda Billili με υποτιτλισμένους στίχους και δόθηκε στους μαθητές το «Φύλλο εργασίας 3: χρώματα στα λόγια» (20΄).
   
4. Ακολούθησε ένα παιχνίδι και αμέσως μετά οι μαθητές συγκεντρώθηκαν για να συζητήσουν αναφορικά με όσα είδαν και άκουσαν στη διάρκεια των δύο συναντήσεων. Τέθηκαν προς συζήτηση προβληματισμοί που αφορούν στη δική τους καθημερινή πραγματικότητα και στα πιθανά προβλήματα κοινωνικού αποκλεισμού που παρατηρούν στην πόλη τους (20΄).

Στο τέλος, δόθηκε ως δραστηριότητα το «Φύλλο εργασίας 4: Περπατάω στην πόλη μου...», το οποίο προέτρεπε τους μαθητές στη διεξαγωγή μιας έρευνας πεδίου ως εξής: