Οι διαφορές μας ενώνουν
1. Εισαγωγή
Το διδακτικό σενάριο της δράσης πραγματοποιήθηκε στους 22 μαθητές (8 εκ των οποίων αλλοδαποί) της Ε΄ τάξης Δημοτικού σχολείου Συκεών. Αποσπασμένη στο Τμήμα Ένταξης (ΤΕ), η επιλογή της συγκεκριμένης τάξης στηρίχτηκε στις δυσκολίες διαπροσωπικών σχέσεων που παρουσίαζαν τρεις από τις μαθήτριες που φοιτούσαν παράλληλα και στο ΤΕ. Στη διάρκεια παράλληλης στήριξης στην τάξη, γινόταν εύκολα αντιληπτός ο κοινωνικός και φυλετικός ρατσισμός, μέσω άμεσων και έμμεσων επιθέσεων -κυρίως λεκτικών- αλλά και ψυχοκοινωνικών εκφοβισμών (περιθωριοποίηση, αποκλεισμός από παρέες).
Η πρώτη μαθήτρια, με σύνδρομο Asperger, παρουσίαζε διαταραχές στην κοινωνική αλληλεπίδραση, επικοινωνία και φαντασία. Στη διάρκεια του διδακτικού σεναρίου, αρκετοί συμμαθητές της άρχισαν να κατανοούν τις ιδιαιτερότητες της συμπεριφοράς της, να την αποδέχονται στις ομάδες, ενώ η ίδια, αν και κοινωνικά αδέξια, συμμετείχε σε πολλές δραστηριότητες. Η δεύτερη μαθήτρια, αλβανικής καταγωγής, παρουσίαζε συχνές διαταραχές και μεταπτώσεις στη συναισθηματική της διάθεση, γρήγορο πιεσμένο λόγο με απότομες εναλλαγές θεμάτων και συναισθημάτων και ανεπαρκή κατοχή της ελληνικής γλώσσας. Η ελλιπής επικοινωνιακή της ικανότητα εύκολα στοχοποιούνταν και οδηγούσε συχνά σε διενέξεις. Στη διάρκεια του διδακτικού σεναρίου, ματαιώθηκε μια επικείμενη σύγκρουση με συμμαθητή της, χάρη στον μεταξύ τους διάλογο. Τέλος, η τρίτη μαθήτρια παρουσίαζε βασικά χαρακτηριστικά διάσπασης προσοχής, όπως απροσεξία, δυσκολία συγκέντρωσης, παρορμητικότητα και υπερκινητικότητα, ενώ παράλληλα βρισκόταν σε συνεχή κίνηση στριφογυρίζοντας διαρκώς και μιλώντας ακατάπαυστα. Στη διάρκεια του διδακτικού σεναρίου, κατάφερε να ακούει και να εκτελεί οδηγίες ελέγχοντας τον παρορμητισμό της.
2. Σκοποθεσία της δράσης
Συμφωνώντας, λοιπόν, με την άποψη του Ζ.Ζ. Ρουσσώ: «Η γλώσσα του νου θα ακουστεί, εάν αυτή περνάει από την καρδιά» το διδακτικό σενάριο πραγματοποιήθηκε σε 7 διδακτικά 2ωρα (8/3/11 – 11/4/11), με τη συγκατάθεση του διευθυντή και του δάσκαλου της τάξης. Επιδίωξη της σύζευξης γνώσης και βιώματος ήταν να καταστεί ικανός κάθε μαθητής να αναρωτηθεί, να προβληματιστεί και να διερευνήσει τα κίνητρα που τον ωθούν στην εκάστοτε συμπεριφορά του. Βασικά στοιχεία που δεν έχουν πάντα συνειδητά επιλεγεί από τον ίδιο.
Λαμβάνοντας, επίσης, υπόψη τις κοινωνικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, στόχος ήταν να δημιουργηθεί το πνευματικό εκείνο υπόβαθρο, που θα εμπόδιζε τον σχηματισμό στερεοτύπων και προκαταλήψεων απέναντι σε πρόσωπα και πολιτισμούς, επιτρέποντας την εκτίμηση για το διαφορετικό και τη μείωση ή/και εξάλειψη των διακρίσεων και του αποκλεισμού, δίνοντας έμφαση στα κοινά σημεία διαφορετικών ομάδων.
Βασικοί στόχοι υπήρξαν η αναγνώριση, κατανόηση, αποδοχή και εκτίμηση της όποιας μορφής διαφορετικότητας, καθώς και η συνειδητοποίηση της αξίας και της δύναμης αυτής της ποικιλίας, η καλλιέργεια ευαισθησίας και συνεργασίας, η ενσυναίσθηση αλλά και η συνείδηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με απώτερο σκοπό την ομαλή επικοινωνία, την αλληλεπίδραση καθώς και την αποφυγή εντάσεων.
Οι κοινωνικο-συναισθηματικοί στόχοι εστίαζαν στην αναγνώριση των συναισθημάτων, την αποδοχή, τη συμμετοχή, την κριτική σκέψη, την ανάληψη δράσεων, την ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων, τη συνεργατικότητα, την ευαισθητοποίηση και την υιοθέτηση θετικών στάσεων και ηθικών αξιών. Οι ψυχοκινητικοί στόχοι αφορούσαν το συμβολικό παιχνίδι, τον συντονισμό κινήσεων, τη δραματοποίηση, την εικαστική έκφραση και την ικανοποίηση, ενώ οι γνωστικοί στόχοι εξυπηρετούσαν τους τέσσερις τομείς του προφορικού και γραπτού λόγου (πρόσληψη και παραγωγή, ανάγνωση και γραφή).
3. Παιδαγωγικές και διδακτικές αρχές
Το σύνολο της τάξης θα μπορούσε να αποκτήσει γνώσεις μέσα από κοινωνικές διαδικασίες, να συνειδητοποιήσει τη σημασία του «εμείς» και να αναπτύξει δεξιότητες όπως η επικοινωνία και η συνεργασία, με ταυτόχρονη προσπάθεια καταπολέμησης των εντάσεων, των προκαταλήψεων και των αρνητικών κατηγοριοποιήσεων. Δεν παραβλέφθηκε, βέβαια, και ο σημαντικός ρόλος της οικογένειας, μιας και αναμενόταν η διάχυση των στόχων του προγράμματος να περάσει διά μέσου των παιδιών και στην οικογένεια.
Αξιοποιήθηκαν οι βασικές αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης και η εμπειρία υλοποίησης προγραμμάτων αγωγής υγείας. Επιλέχτηκε η βιωματική μάθηση ως η πλέον ενδεδειγμένη παιδαγωγική μέθοδος, μιας και σκοπός του διδακτικού σεναρίου ήταν εξαρχής η γνώση να γίνει βίωμα που θα επηρεάσει τη συμπεριφορά και τη στάση ζωής των σημερινών παιδιών και αυριανών ενηλίκων.
Με ποικιλία μαθητοκεντρικών τεχνικών όπως: καταιγισμός ιδεών, εικαστικές δημιουργίες, δραματοποίηση, εκπόνηση εργασιών σε ατομικό, εταιρικό και ομαδικό επίπεδο, αφήγηση ιστοριών, ανταλλαγή σκέψεων, συζήτηση, επιχειρηματολογία και παιδαγωγικά παιχνίδια, εξασφαλίστηκε η ενεργητική συμμετοχή όλων των μαθητών. Επεξεργάστηκαν θέματα, τα παρουσίασαν με διάφορους τρόπους, εξέφρασαν και αντάλλαξαν τις απόψεις, τις σκέψεις και τα συναισθήματα τους.
Η κυκλική διάταξη των θέσεων διευκόλυνε την οπτική επαφή και την επικοινωνία με λεκτικά και μη λεκτικά μηνύματα. Το «συμβόλαιο» της τάξης, με την πλειοψηφία των κανόνων να προέρχεται από τα ίδια τα παιδιά, περιλάμβανε ενεργητική ακρόαση, εχεμύθεια, εκούσια συμμετοχή, σεβασμό, κατανόηση, ειλικρίνεια. Οι τυχαίες και τακτικές ομαδοποιήσεις με παιγνιώδη μορφή λειτούργησαν θετικά ως προς την αποδοχή των μελών των ομάδων. Οι εναλλαγές και η ποικιλία των δραστηριοτήτων συνέβαλαν στη συμμετοχή όλων και την απομάκρυνση της καχυποψίας, της συστολής και της επιφύλαξης που παρουσίαζαν ιδιαίτερα οι αλλοδαποί μαθητές. Τα παιδιά μοιράστηκαν εμπειρίες και συναισθήματα κοινά ή/και διαφορετικά, αντιμετώπισαν υποθετικές καταστάσεις, αναζήτησαν λύσεις και συμπεράσματα.
Χρησιμοποιήθηκε υλικό από τη Δράση «Επιμόρφωση εκπαιδευτικών και μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας» (Έργο «Εκπαίδευση αλλοδαπών και παλιννοστούντων μαθητών»), τα βιβλία και οι χάρτες της τάξης, το διαδίκτυο, υλικό από προγράμματα αγωγής υγείας (όπως οι καρτέλες TACADE) και δημιουργήθηκαν αρκετά φύλλα εργασίας.
Κάθε δίωρο περιλάμβανε μία εισαγωγική άσκηση, όπου γινόταν η απαραίτητη σύνδεση με τα προηγούμενα και αποσαφηνίζονταν οι στόχοι της εκάστοτε ενότητας. Ακολουθούσε μία κεντρική δραστηριότητα και δυο τρεις μικρότερης διάρκειας. Στο κλείσιμο κάθε δίωρου και παράλληλα με την ανασκόπηση, γινόταν αξιολόγηση της ενότητας από τους μαθητές, αξιολόγηση και αυτοαξιολόγηση της λειτουργίας κάθε ομάδας. Έτσι, μπορούσε να επανελεγχθεί η αποτελεσματικότητα της μεθοδολογίας, δίνοντας τη δυνατότητα παρεμβάσεων. Οι εργασίες που προέκυπταν διακοσμούσαν την αίθουσα.
4. Διάρθρωση και εξέλιξη της δράσης
Οι ενότητες που αναπτύχθηκαν ήταν:
- Γνωριμία με την ομάδα. Συμβόλαιο. Συναισθήματα.
- «Ο Θωμάς» της Ψαραύτη από το Ανθολόγιο -Α.Μ.Ε.Α.ισμός των Α.Μ.Ε.Α. κατά τον Π.Ο.Υ. – Δυσλειτουργίες των επτά βασικών ικανοτήτων (όραση, ακοή, επικοινωνία, νοητικές λειτουργίες, μετακίνηση, επιδεξιότητα, τέντωμα/φτάσιμο) που είναι αναγκαίες για τη συμμετοχή κάποιου σε δραστηριότητες της καθημερινής ζωής.
- Ιστορική αναδρομή των τρόπων αντιμετώπισης των Α.Μ.Ε.Α.
- Ορισμός των Α.Μ.Ε.Α. κατά τον Π.Ο.Υ. – Δυσλειτουργίες των επτά βασικών ικανοτήτων (όραση, ακοή, επικοινωνία, νοητικές λειτουργίες, μετακίνηση, επιδεξιότητα, τέντωμα/φτάσιμο) που είναι αναγκαίες για τη συμμετοχή κάποιου σε δραστηριότητες της καθημερινής ζωής.
- «Υπομονή- Επιμονή στον Αγώνα» από τα Θρησκευτικά, τα άρθρα από τη Διεθνή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του παιδιού από την Π. & Κ. Αγωγή, Παραολυμπιακοί Αγώνες
- Το παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας από την πλευρά του δυσφημισμένου και παρεξηγημένου λύκου. Εδώ, διατυπώθηκαν εικασίες για άλλες περιπτώσεις κακών ηρώων παραμυθιών, όπου ενδεχομένως η ταυτότητα του κακού ή του πονηρού να τους δόθηκε μέσα από αλλεπάλληλα επεισόδια παρεξηγήσεων.
- Στη λήξη του διδακτικού σεναρίου, οι προγραμματισμένες δραστηριότητες έδωσαν τη θέση τους στην ανάγνωση και επεξεργασία τριών παιδικών ρεαλιστικών ιστοριών (η μία σε κόμικς), που είχε φέρει μια μαθήτρια με θέμα τον αυτισμό, κατόπιν προτροπής της μητέρας της.
Σε όλες τις ενότητες υπήρχε μία τουλάχιστον δραστηριότητα σχετική με τα συναισθήματα, γλωσσικές ασκήσεις (όπως εύρεση αντιθέτων, συνωνύμων, αντιστοίχιση εννοιών), έννοιες με τους αντίστοιχους ορισμούς, επιλογή της σωστής πρότασης από άλλες παρόμοιες, συμπλήρωση της σωστής λέξης από τα συμφραζόμενα, καθώς και ασκήσεις μνήμης. Σύγκριναν κειμενικά είδη που διάβαζαν ή άκουγαν. Έβρισκαν εναλλακτικούς τίτλους για τα κείμενα, πρότειναν ευφάνταστες ανατροπές της πλοκής των κειμένων, διατύπωναν εικασίες σχετικά με το πώς θα ήταν η ζωή των ηρώων σήμερα.
Σχολίασαν διάσημα πρόσωπα με ιδιαίτερα προβλήματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και εντυπωσιάστηκαν από το πώς διέπρεψαν σε διάφορους χώρους. Εντόπισαν κοινά προβλήματα των Α.Μ.Ε.Α. του οικείου περιβάλλοντός τους και εντοπίστηκαν οι χώρες των αθλητών που διακρίθηκαν σε Παραολυμπιακούς αγώνες. Σχολιάστηκε, δραματοποιήθηκε και έγινε παιχνίδι το παραμύθι με τον παρεξηγημένο λύκο. Κάθε ομάδα, αφού είχε πάρει τη λέξη της, π.χ. «λύκος», σηκωνόταν όποτε την άκουγε - σε οποιαδήποτε πτώση ή αριθμό- κάνοντας μια συγκεκριμένη προσυμφωνημένη κίνηση με ήχο.
Στο τελευταίο μάθημα, εμπνεύστηκαν από το παραμύθι του Χατζηδάκι «το νησί των συναισθημάτων» και δημιούργησαν ανάλογους πίνακες. Σε γραπτές κυρίως εργασίες, οι ομάδες πίεζαν τα μέλη τους και οι μαθητές που μειονεκτούσαν, δυσανασχετούσαν. Αντίθετα, είχαν την πλήρη υποστήριξη της ομάδας σε ό,τι είχε να κάνει με τον προφορικό λόγο. Στην έναρξη και στη λήξη κάθε ενότητας παρομοίαζαν τα συναισθήματά τους με κάτι (όπως, για παράδειγμα, με καιρικά φαινόμενα). Δεν έλειπαν σχετικά παιχνίδια, όπως να βοηθήσουν τον «τυφλό» συμμαθητή τους ή να μαντέψουν τα συναισθήματα που παρουσίαζαν με παντομίμα ατομικά ή εταιρικά.
5. Επιμέρους δραστηριότητες και τελική αξιολόγηση της δράσης
Στη συνέχεια, παρουσιάζονται ορισμένες ακόμη από τις επιμέρους δραστηριότητες των ενοτήτων.
- Δόθηκαν πέντε διαφορετικές μεταφορικές φράσεις συναισθημάτων στις ομάδες π.χ. «πρασίνισα από τη ζήλια μου». Οργάνωσαν γύρω από αυτήν ένα μικρό σενάριο, το παρουσίασαν με παντομίμα και τέλος ζωγράφισαν.
- Σε φράσεις όπως «Χαρά Θεού», έγραψαν ένα σύντομο κείμενο συμπεριλαμβανομένης της φράσης, φροντίζοντας να έχει νοηματική αυτοτέλεια. Τα διάβασαν στον κύκλο και σχολιάστηκαν. Δεν έλειψαν οι αντιπαραθέσεις.
- Κατά τη διάρκεια της ακρόασης του κειμένου «Ο Θωμάς», κάθε μαθητής ξεχωριστά υπογράμμιζε διαφορετικά ή/και ίδια συναισθήματα που αναγνώριζε πως ένιωθε. Συνολικά ο κατάλογος περιείχε 56 συναισθήματα (συμπεριλαμβάνονταν συνώνυμα και αντώνυμα), για τα οποία δόθηκε εκ των προτέρων επεξήγηση με παραδείγματα. Έγινε αποδελτίωση και μετατροπή τους σε ποσοστά.
- Κάθε ομάδα, αφού πήρε έναν τομέα εδικών δυσλειτουργιών, πρότεινε τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να βοηθήσει έναν φανταστικό συμμαθητή με αντίστοιχο πρόβλημα. Διάβασαν τις προτάσεις και τις παρουσίασαν με σύντομα σκετσάκια.
- Στην ιστορική διαδρομή των τρόπων αντιμετώπισης των Α.Μ.Ε.Α. από τις πρωτόγονες κοινωνίες μέχρι και τον 20ο αιώνα, δόθηκαν στις ομάδες φυλλάδια με λέξεις και εικόνες και ζωγράφισαν για κάθε περίοδο ό,τι τους έκανε εντύπωση από την ακρόαση που προηγήθηκε π.χ. τρύπημα του κρανίου στις πρωτόγονες κοινωνίες, «καιάδας» στη Σπάρτη, νόμος «περί αδυνάτων» στην Αθήνα. Σχολίασαν, σύγκριναν και εξέφρασαν αξίες και απόψεις κάθε εποχής .
- Ερμήνευσαν συναισθήματα από φωτογραφίες περιοδικών. Προβληματίστηκαν συνειδητοποιώντας πως ο καθένας μπορεί να ερμηνεύει διαφορετικά τα συναισθήματα των άλλων. Ορισμένοι μάλιστα, αφηγήθηκαν αυθόρμητα σύντομες ιστορίες, αιτιολογώντας τα συναισθήματα που κατέγραψαν.
Το κοινό των συναισθημάτων και το παγκόσμιο θέμα των Α.Μ.Ε.Α. λειτούργησαν μάλλον ενισχυτικά στο κλίμα αποδοχής και σεβασμού της διαφορετικότητας και την ανάπτυξη της διαπολιτισμικής συνείδησης των μαθητών.
Οι εμπειρίες της γράφουσας από τη συμμετοχή της στις Δράσεις «Επιμόρφωση εκπαιδευτικών και μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας», «Σύνδεση σχολείου και κοινότητας» και «Υποστήριξη της λειτουργίας Τάξεων Υποδοχής» του Έργου «Εκπαίδευση αλλοδαπών και παλιννοστούντων μαθητών» συνεχίζουν να αξιοποιούνται μέχρι και σήμερα σε τάξεις με πολλούς αλλοδαπούς μαθητές, μιας και τα αποτελέσματα της εκπαιδευτικής διαδικασίας με ζητούμενο τη διαπολιτισμικότητα είναι εντυπωσιακά θετικά και εμφανή στο τρίγωνο Μαθητή- Γονέα-Εκπαιδευτικού, όπου οι γωνίες του τριγώνου τείνουν να αμβλύνονται.
